Yalnız Gezerin Hayalleri

…

ÜÇÜNCÜ GEZİNTİ

“Hiç durmadan öğrene öğrene yaşlanıyorum. “

Solon yaşlılığında sık sık bu dizeyi yinelerdi. Benim yaşlılığımda da söyleyebileceğim bir anlamı var, ama yirmi yıllık bir tecrübenin bana kazandırdığı hazin bir bilgelik bu: Cehaleti yeğlerim. Bedbahtlık kuşkusuz büyük bir öğretmendir, ama derslerini çok pahalı ödetir ve çoğu kez elde edilen yarar ödenen bedele değmez. Öte yandan, derslerden bu kadar gecikmeyle elde edilen kazanımlardan yararlanmanın zamanı da· geçirilmiş olur. Gençlik bilgeliği öğrenme, yaşlılık ise uygulama dönemidir. Tecrübenin öğretici olduğunu itiraf ediyorum, ama sadece önümüzdeki hayata faydası dokunur. Nasıl yaşanmasını öğrenmenin zamanı, ölümün kapıya dayandığı an mıdır?

Yazgım üzerine ve yazgımı belirlemiş olan insanların tutkuları üzerine bu kadar gecikmeyle ve bu kadar acıyla kazanılan bilginin bana ne yararı olabilir? İnsanları sadece beni içine düşürdükleri mutsuzluğu daha iyi hissetmek için daha iyi tanımayı öğrendim ve bana karşı kurulan tuzakları keşfetmemi sağlayan bu bilgi onlardan kaçınmamı sağlayamadı. Keşke yıllardır beni şamatacı dostlarımın avı ve oyuncağı haline getiren o aptalca, ama tatlı güven içinde kalsaydım da, beni kuşatan entrikalardan en küçük bir kuşku duymasaydım! Onlara kandığım ve kurbanları olduğum doğru, ama onlar tarafından sevildiğime inanıyordum ve bana esinledikleri dostluğu onların da bana karşı duyduklarına inanan yüreğim sevinçle doluyordu. Bu tatlı yanılsamalar yerle bir oldu. Zamanın ve aklın bedbahtlığımı hissettirerek açığa çıkardığı hazin gerçek, mutsuzluğumun bir çaresi olmadığını ve bana kalan tek şeyin yazgıma boyun eğmek olduğunu gösterdi. Böylece yaşımın bütün deneyimleri, o anda hiçbir işime yaramadığı gibi, gelecekte de bana bir yarar sağlamayacaktı.

Doğarak girdiğimiz savaş alanından ölümle çıkarız. Yarış alanının sonuna gelindiğinde arabayı daha iyi kullanmayı öğrenmek neye yarar? İşin içinden nasıl çıkılacağını düşünmekten başka yapacak bir şey kalmamıştır. Yaşlı birinin yapacağı tek bir inceleme kalmışsa o da yalnızca ölmeyi öğrenmektir. Benim yaşımda en az yapılan da tam olarak budur; insan bunun dışında her şeyi düşünür. Yaşlıların hepsi hayata çocuklardan daha fazla bağlıdır ve genç insanlardan daha zor ayrılırlar hayattan. Hep bu hayat için çalışmışlar ve sonunda tüm çabalarının boşuna olduğunu görmüşlerdir. Üzerine titredikleri her şeyi, tüm mallarını, onca zahmet ve uykusuzluklarının meyvelerini geride bırakacaklardır çekip gittiklerinde. Hayatları boyunca, ölürken beraberlerinde götürecekleri bir şeyler edinmeyi düşünmemişlerdir.

…

Ta gençliğimde kırk yaşımı, başarıya ulaşma çabalarımın ve çeşitli tutkularımın sınırı olarak belirlemiştim. Bu yaşa ulaştıktan sonra, hangi durumda olursam olayım, o durumdan kurtulmak için çabalamamaya, kalan ömrümü günübirlik yaşamaya ve artık gelecekle ilgilenmemeye kesin karar vermiştim. O an gelince, düzenli ve yüksek bir gelire kavuşmuş olmama karşın kararımı, üzülmek şöyle dursun gerçek bir zevkle yerine getirdim. Tüm bu aldanışlardan, boş umutlardan kurtulunca kendimi tümüyle, en belirgin zevkim ve en sürekli eğilimim olan her şeye boş vermeye ve kafa dinlemeye verdim. Dünyayı da, şatafatını da terk ettim, süslenmekten vazgeçtim; artık ne kılıç, ne saat, ne beyaz çorap, ne yaldız, ne saç yaptırma; başımda basit bir peruk, üzerimde çuhadan basit ve bol bir giysi vardı, daha da iyisi, terk ettiğim her şeyi değerli kılan açgözlülüğü ve hırsı yüreğimden söküp attım. O zaman yapmakta olduğum ve hiçbir şekilde bana uygun olmayan işi bıraktım ve her zaman büyük bir zevk almış olduğum, sayfası bilmem ne kadara müzik eserlerini temize çekme işine verdim kendimi.

Kendimi yeniden biçimlendirme işini dış görünüşle sınırlamadım. Bu, kuşkusuz daha zahmetli, ama daha gerekli bir şeyi, düşüncelerimin gözden geçirilmesini gerektiriyordu ve aynı işi iki defa yapmama kararıyla, ömrümün geri kalanını, ölümümde bulmak isteyeceğim tarzda düzenleyebilmek için iç dünyamı sıkı bir sınavdan geçirmeye koyuldum.

Son zamanlarda bende büyük bir değişim olmuştu, başka bir ahlak dünyası keşfetmiştim; henüz ne ölçüde kurbanı olacağımı kestiremediğim ve saçmalığını anlamaya başladığım, insanların akla mantığa sığmaz önyargıları, kokusu bana ulaşır ulaşmaz tiksindiğim yazınsal böbürlenmeden başka bir şeye karşı duyulan ihtiyaç, en güzel ilk yarısını yaşamış olduğum meslek yaşamımın geri kalan kısmında daha az belirsiz bir yol izleme arzusu, bütün bunlar beni, çoktandır gereksinim duyduğum bu büyük hesaplaşmaya zorluyordu. Böylece bu işe giriştim ve başarılması konusunda bana bağlı olan hiçbir şeyi yapmaktan geri durmadım.

Dünyadan tümüyle el çekmem ve o zamandan beri beni terk etmeyen yalnızlıktan zevk alışım bu dönemde başladı. Giriştiğim iş ancak mutlak inzivaya çekilerek başarılabilirdi; bu iş toplumun patırtılarından etkilenmeden, uzun uzadıya rahat rahat derin düşüncelere dalmayı gerektiriyordu. Bu beni derhal benimsediğim başka bir yaşam tarzına sevk etti, mecburen ve çok kısa bir süre için ara vermek zorunda kaldığım bu yaşama, imkân bulur bulmaz yüreğimin tüm gücüyle yeniden sarıldım, sonunda insanlar beni yalnız yaşamaya ittiklerinde, mutsuz olayım diye beni evime kapatarak, benim kendi kendime yapabileceğimden daha fazla mutluluğuma katkıda bulundular.

Verdiğim önem ve duyduğum gereksinimle orantılı bir çabayla işe koyuldum. O zamanlar eski filozoflara hiç benzemeyen çağdaş filozoflarla yaşıyordum. Kuşkularıma son verecekleri, kararsızlığımı giderecekleri yerde, benim için en fazla önem taşıyan noktalarda vardığımı sandığım kanılarımı sarsmışlardı, çünkü tanrıtanımazlığın bu ateşli misyonerleri, bu buyurgan dogmatikler herhangi bir konuda onlardan farklı düşünmeye cesaret etmeme katlanamıyorlardı. Kavgadan nefret ettiğim ve kavga etme konusunda çok yetenekli olmadığım için çoğu kez kendimi yeterince savunamıyordum, ama onların ürkütücü öğretilerini hiçbir zaman benimsemedim ve çoktan kararını vermiş bu hoşgörüsüz insanlara karşı direnmiş olmam, bana karşı duydukları hıncı körükleyen nedenlerin başlıcası oldu.

Beni ikna edememiş huzursuz etmişlerdi. İleri sürdükleri savlar beni ikna etmese de sarsmıştı. Bu savlara karşı iyi bir yanıt bulamıyordum, ama böyle bir yanıtın bulunması gerektiğini sezinliyordum. Kendimi hatalı olmaktan çok yeteneksiz olmakla suçluyordum ve yüreğim onlara aklımdan daha iyi yanıt veriyordu.

Sonunda kendi kendime dedim ki: Bu ağzı iyi laf yapan adamların hararetle başkalarına kabul ettirmeye çalıştıkları, kendilerine ait olup olmadığını bile bilemediğim sofizminin sonsuza dek beni bocalatmasına izin mi verecektim? Öğretileri yönlendiren tutkuları ve çıkarları için insanları şuna ya da buna inandırmaya çalışmaları yüzünden asıl inançlarının ne olduğunu anlamak olanaksızlaşıyor. Parti başkanlarında iyi niyet aranabilir mi? Onların felsefesi başkaları içindir; oysa bana kendim için bir felsefe gerekli. Kalan günlerimde kalıcı bir davranış kuralımın olması için henüz vakit varken bu felsefeyi var gücümüzle arayalım. İşte, artık kavrama yetimin en yüksek olduğu olgunluk çağındayım. Hatta zihinsel yetilerim azalmaya başladı bile. Daha fazla bekleyecek olursam, geç kalmış kararlarımda tüm gücümden yararlanamayacağım; zihinsel yetilerim etkinliklerini yitirmiş olacak, o zaman bugünkü elverişli durumumda yapabileceklerimden daha az şey yapacağım. Bu uygun fırsatı yakalayalım; dış görünüşümün ve maddi durumumun yeniden biçimlendiği bu dönem, entelektüel ve ahlaki durumumun da yeniden biçimleniş dönemi olsun. Düşüncelerimi, ilkelerimi kesin olarak saptayalım ve yaşamımın geri kalan bölümünde, iyice düşündükten sonra ne olmak gerektiğine karar vermişsem o olalım.

Bu tasarıyı yavaş yavaş ve aralıklarla, ama bütün gücümle ve elimden geldiğince dikkatle gerçekleştirdim. Geri kalan günlerimdeki huzurun ve yazgımın buna bağlı olduğunu derinden hissediyordum. Kendimi başlangıçta öylesine karışık, dolambaçlı, karanlık bir labirent içinde, güçlükler ve karşı çıkışlar arasında buldum ki, birçok defa her şeyi yüzüstü bırakmaya kalkıştım; gereksiz araştırmalarımdan vazgeçerek, düşünüp taşınmalarımda bin bir zahmetle açıklığa kavuşturduğum ilkeleri aramaksızın ortak ihtiyat kurallarını benimseyerek yazdım. Ama bu ihtiyat bile bana öyle yabancıydı ve onu elde edebilme konusunda kendimi öyle yeteneksiz buluyordum ki, onu kendime rehber edinmek, fırtınalı denizlerde dümensiz, pusulasız olarak, bana hiçbir kıyıyı göstermeyen, ulaşılmaz bir deniz fenerini aramaktan başka bir şey değildi.

Sebat ettim. Hayatımda ilk defa cesaretli davrandım ve daha o zamandan kuşkulandırmadan etrafımı sarmaya başlayan korkunç yazgıma dayanabilme başarısını bu cesarete borçluyum. Hiçbir ölümlünün belki de yapmadığı en zorlu, en içten araştırmalardan sonra benim için önemli bütün konularda kesin kararlara vardım. Sonuçlarım yanlışsa, hiç değilse hatalarımdan dolayı suçlanmayacağımdan eminim, çünkü bundan kaçınmak için elimden geleni yaptım. Gerçi çocukluk önyargılarının ve kalbimin gizli arzularının ağırlığını benim için en rahatlatıcı olan taraftan yana koyduğundan hiç şüphem yok. İnsanın bu kadar hararetle istediği şeye inanmaması güçtür, ilahi yargının gerçekliğini kabul veya reddetmekteki çıkarımızın, korku veya umutlarına göre insanların çoğunluğunun inancını belirlediğinden kim kuşku duyabilir ki? Kabul ediyorum ki bütün bunlar muhakeme yetimi bozabilirdi, ama iyi niyetimi değiştiremezdi, zira her konuda yanılmaktan korkuyordum. Aslolan bu yaşamdan yararlanmak idiyse, henüz zaman varken gecikmeden ve aldanmadan ondan elimden geldiğince yararlanabilmem için bunu bilmem önemliydi. Ama içerisinde bulunduğum ruhsal durumda en fazla korktuğum şey, bana hiç de büyük bir ödül gibi gözükmeyen bu dünya nimetlerinden yararlanabilmek için ruhumu ebediyen tehlikeye atmaktı.

…

O kuşku ve kararsızlık anlarında kaç kez umutsuzluğa düşeyazdım. Eğer bütün bir ayı bu durumda geçirseydim bu benim sonum olurdu. Ama bu bunalımlar eskiden oldukça sık olsalar da kısa sürüyorlardı, onlardan tamamen kurtulamadığım bugün ise öylesine seyrek ve kısa süreliler ki, huzurumu bozmaya güçleri yetmiyor. Bunlar, nehre düşen bir tüyün suyun akışını etkileyememesi gibi, artık ruhumu etkileyemeyen hafif kaygılardır. Yukarıda karara bağladığım noktalar üzerine yeniden düşünmeye koyulmak, gerçeği araştırmaya çalıştığım zamanlardakinden daha fazla kafa aydınlığına ve muhakeme yeteneğine sahip olduğumu varsaymak anlamına gelecekti ki, bu mümkün olmadığına göre umutsuzluktan doğan ve beni acınacak duruma düşüren düşünceleri, gerçeği aramaktan başka bir şey düşünmediğim, ömrümün en sakin döneminde uzun uzun düşündükten ve incelemeler yaptıktan sonra zekâmın en olgun çağında benimsediğim duygulara hiçbir nedenle tercih edemezdim. Kalbimin sıkıntıyla daraldığı, ruhumun dertlerle bunaldığı, hayal gücümün korkuya kapıldığı, beni çevreleyen korkunç sırlarla kafamın karıştığı bugün, yaşlılığın ve kaygıların etkisiyle zayıf düşen yeteneklerimin yargılama yetisini yitirdiği bugün, biriktirdiğim tüm o kaynaklardan kendimi nedensiz yoksun mu bırakacağım, haksız yere beni mutsuz kılacak olan, inişe geçmiş aklımı, hak etmediğim acıların telafisini sağlayan aklıma mı yeğleyeceğim? Hayır, bu büyük sorunlar konusunda karar verdiğim zamankinden ne daha bilgeyim ne daha bilgili ne de daha inançlı; bugün beni rahatsız etmesine izin verdiğim güçlükleri o zaman bilmiyor değildim; bu güçlükler beni durduramadı ve henüz bilinmeyen yenileri de ortaya çıkarsa bunlar, bütün bilgelerce her dönemde kabul edilmiş, bütün uluslarca tanınmış, insanlığın yüreğine silinemezcesine kazınmış sonsuz gerçekleri sarsamayacak anlaşılmaz, metafizik safsatalardır. Duyularıyla sınırlı insan aklının bu konuları bütün yönleriyle kavrayamayacağını bu konular üzerinde düşündüğüm için biliyordum. Bu yüzden, beni aşan sorunları anlamaya kalkışmadan, aklımın erebilecekleriyle yetindim. Daha önceden kabul ettiğim bu karar makuldü ve aklımın ve yüreğimin onayıyla bu karara hep bağlı kaldım. Bu karara sıkı sıkıya bağlı kalmamı gerektiren onca nedenin olduğu bugün neye dayanarak vazgeçeceğim? Sürdürmenin tehlikeleri neler? Vazgeçmekle ne kazanının? Bana zulmedenlerin öğretilerini kabul etmekle onların ahlaklarını da mı kabul etmiş olacağım? Ne yüreğe ne de akla nüfuz etmediği halde kitaplarda ve tiyatronun parlak gösterilerinde şatafatla sergilenen bu köksüz ve meyvesiz ahlakı ya da diğerinin yalnızca maske görevi gördüğü, yalnızca kendi gizli topluluklarından olanların anladığı, tutum ve davranışlarında izledikleri ve benim üzerimde ustaca denedikleri şu öteki gizli ve zalim ahlakı mı benimseyeceğim? Tamamen saldırgan olan bu ahlak savunmaya yaramaz, yalnızca saldırı içindir. Beni düşürdükleri durumda ne işime yarar ki? Mutsuzluğumda yalnızca masumiyetim bana destek oluyor; bu biricik, ama güçlü dayanaktan kendimi yoksun bırakıp yerine kötülüğü koymakla kendimi daha ne kadar mutsuz kılabilirim ki? Kötülük etme sanatında onlara yetişebilir miydim, yetişsem bile onlara yapacağım hangi kötülük içimi ferahlatırdı? Kendime olan saygımı yitirir, karşılığında hiçbir şey kazanamazdım.

…

Böylece eski bilgilerimin dar çerçevesine hapsolmuş durumda ben, Solon gibi, yaşlanarak her gün öğrenmek mutluluğuna erişemedim ve hatta bundan böyle öğrenemeyeceğim şeyleri öğrenmeye çalışmak gibi tehlikeli bir gururdan da uzak durmak zorundayım. Ama yararlı bilgiler açısından edinmeyi umacağım pek fazla şey kalmadıysa da, benim durumumda gerekli olan erdemler konusunda yapacak çok şey var. Ruhum, kendisini gölgeleyip körleştiren şu bedenden kurtulduğunda, gerçeği çırılçıplak görerek sahte bilginlerimizin o kadar övündükleri bilgilerin sefaletini kavrayacak, bu onu, beraberinde götüreceği bir edinimle zenginleştirip donatmanın zamanıdır. Ruhum bu dünyada o bilgileri edinmek için yitirdiği zamana yanacaktır. Ama sabır, ılımlılık, tevekkül, dürüstlük, tarafsız adalet insanın beraberinde götürdüğü, ölümün bile değerini azaltmasından korkmaksızın durmadan kendisini zenginleştirebileceği birer erdemdir. Yaşlılık günlerimin kalanını adadığım biricik ve yararlı çalışma işte budur. İlerleme kaydedip de, hayata başladığım güne göre daha iyi olmasa bile – çünkü bu olanaksızdır- daha erdemli olarak hayata veda etmeyi öğrenebilirsem ne mutlu bana.

,,,

DÖRDÜNCÜ GEZİNTİ

Hâlâ ara sıra okuduğum az sayıdaki kitaptan beni kendisine en çok bağlayan ve kendisinden en çok yararlandığım kitaplar Plutarkhos’unkilerdir. Çocukluğumda ilk onu okudum, yaşlılığımda da en son onu okuyacağım. Plutarkhos her okuyuşumda yeni bilgiler edindiğim neredeyse tek yazardır diyebilirim. Geçenlerde ahlak üzerine yapıtlarından Düşmanlardan Nasıl Yararlanılır adlı incelemeyi okuyordum. Aynı gün, yazarların bana gönderdikleri bazı kitapçıkları sıraya dizerken, Rahip Rosier’nin güncelerinden birine rastladım. Başlığında şu sözler yer alıyordu: “Vitam vero impendenti, Rosier. ,. Onun gibilerinin kullandığı ifade biçimlerini iyi bildiğim için, kibarlık maskesi altında bana zalim bir ironi yönelttiklerini anladım. Ama bu neye dayanıyordu? Bu alaycılık nedendi? Nasıl bu alayın konusu olmuştum? Plutarkhos’un derslerinden yararlanabilmek için ertesi günün gezintisinde yalan konusunda kendimi incelemeye karar verdim ve Delphoi Tapınağı’nın “Kendini bil!” düsturunun, İtiraflar’ımda sandığım denli izlenmesi kolay bir düstur olmadığı konusunda önceden vardığım kanının doğruluğunu tasdik ettim. 

Ertesi gün, bu kararımı uygulamak için yürüyüşe başladığımda, beni derin düşüncelere gark eden ilk şey gençliğimde söylediğim, anısı yaşamım boyunca bana eziyet eden ve yaşlılık günlerime kadar gelerek birçok farklı şekilde yaralanmış yüreğimi dağlayan korkunç bir yalan oldu. Kendisi bir suç olan bu yalan, hiçbir zaman öğrenemediğim, ama pişmanlığımın, çok zalimce olabileceğini düşündürdüğü etkileriyle daha büyük bir suç haline geldi. Bununla birlikte o yalanı söylerken içinde bulunduğum ruh haline şöyle bir göz atıldığında bu yalanın rezil bir utancın meyvesi olduğu görülür ve kurbanı olan kişiye zarar vermek gibi bir niyet bir yana, bütün kutsal şeyler adına yemin ederim ki, o üstesinden gelinmez utancın bana yalan söylettiği anda, bu yalanın yalnızca bana zarar vermesi için seve seve canımı verebilirdim. Bu çılgınlık anını, çekingenliğimin o anda yüreğimin bütün isteklerini boyunduruğu altına aldığını söyleyerek açıklayabilirim ancak. Bu zavallı davranışın anısı ve bende bıraktığı giderilemez üzüntü, yalana karşı, ömrümün sonuna kadar beni bu kötülükten uzak tutacak bir nefret uyandırdı. Düsturumu seçtiğim zaman ona layık olduğumu hissediyordum ve Rahip Rosier’nin sözü üzerine kendimi daha ciddi olarak incelemeye başladığımda ona layık olduğum hiç kuşkum yoktu. 

Kendimi büyük bir özenle didik didik incelediğimde, gerçeğe karşı duyduğum aşkla gururlandığım, insanlar arasında başka hiçbir örneğini görmediğim bir tarafsızlıkla güvencemi, çıkarlarımı, kişiliğimi gerçeğe feda ettiğim anlarda bile gerçek diye uydurup söylediğimi anımsadığım şeylerin sayısına şaşırdım. 

Beni en çok şaşırtan, uydurduğum şeyleri anımsadığımda gerçek hiçbir pişmanlık duymamış olmamdı. Yalandan tiksindiği kadar hiçbir şeyden tiksinmeyen ben, bir yalanla kurtulmak mümkünken zulümler göğüs germiş olan ben, hangi tuhaf tutarsızlıkla gereksiz yere, hiçbir çıkar sağlamaksızın yalan söylemiştim ve bir yalanın pişmanlığını elli yıl kesintisiz çekmiş olan ben, hangi kavranamaz çelişkiyle bundan en küçük bir üzüntü bile duymuyordum? Hatalarıma karşı hiçbir zaman duyarsızlaşmadım; ahlak içgüdüm bana her zaman doğru yolu gösterdi, vicdanım ilk günkü dürüstlüğünü hep korudu; vicdanım çıkarlarıma uyarak bozulmuş olsa bile, nasıl olur da, insanın tutkularına esir düştüğü, zayıflığının mazur görülebileceği durumlarda doğruluğunu koruyabilirken, sadece kötülüğe eğilimli insanların hiçbir şekilde mazur göremeyeceği önemsiz konularda koruyamaz? Bunu açıklayamıyorum. Bu sorunun çözümünün bu konuda kendi hakkımda vereceğim yargının adaletine bağlı olduğunu gördüm ve konuyu iyice inceledikten sonra, işte kendi kendime yapabildiğim açıklama: 

Yalan söylemenin, açığa vurulması gereken bir gerçeğin saklanması olduğunu bir felsefe kitabında okuduğumu anımsıyorum. Bu tanıma göre, söylenmesi zorunlu olmayan bir gerçeğin söylenmemesi yalan sayılmaz, ama gerçeğin söylenmemesinden hoşnut olmayan birinin, gerçeğin aksini söylemesi yalan söylemek sayılır mı, sayılmaz mı? Tanıma göre, o kişinin yalan söylediği söylenemez; çünkü borçlu olmadığı birine sahte para veren kişi hiç kuşkusuz onu aldatmaktadır, ama onu soymamaktadır. 

Burada incelenmesi gereken birbirinden önemli iki sorun ortaya çıkıyor. Birincisi, insan başkalarına gerçeği her zaman söylemek zorunda değilse ne zaman ve nasıl söylemek zorundadır? İkincisi, insanın başkalarını masumca aldattığı durumlar olabilir mi? Bu ikinci sorun, çok iyi biliyorum ki, en sıkı ahlak kurallarının yazara hiçbir şeye mal olmadığı kitaplarda olumsuz yanıtlanırken, kitaplardaki ahlakın, uygulanması olanaksız gevezelikler sayıldığı toplumda olumlu yanıtlanmıştır. Öyleyse birbirinin tersini söyleyen bu yetkilileri bir yana bırakalım ve bu sorunlara benim kendi ilkelerimle verebileceğim yanıtları araştıralım. 

Genel ve soyut anlamıyla gerçek, sahip olduğumuz en değerli nimettir. Onsuz insanoğlu kördür; o, aklın gözüdür. Onunladır ki insan davranışlarına yön vermeyi, ne olması gerekiyorsa onu olmayı, ne yapması gerekiyorsa onu yapmayı ve gerçek amacına yönelmeyi öğrenir. Özel ve bireysel gerçek her zaman iyi olmayıp bazen kötü, çoğu kez de önemsizdir. Bir insan için önemli olan ve mutlu olmak için bilmesi gereken şeylerin sayısı pek fazla olmayabilir, ama çok olmasa da her yerde arayacağı bir nimettir ve başkasına verildiğinde vereni mahrum etmeyen ortak bir hazine olduğundan, insanı bundan mahrum etmek hırsızlıkların en haksızıdır. 

Hiçbir eğitsel veya pratik değeri olmayan gerçeklere gelince, bir nimet bile olmadıklarına göre, onlar için bize ne borçlu olunabilir ki? Mülkiyet yalnızca yarara dayandığına göre, hiçbir yararın mümkün olmadığı yerde mülkiyet de olamaz. Bir toprak ne kadar verimsiz olursa olsun istenebilir, çünkü hiç değilse üzerinde ikamet edilebilir. Ama her bakımdan boş, önemsiz ve kimseye yaramayan bir olgunun doğru ya da yanlış oluşu kimsenin umrunda olmaz. Manevi düzende de maddi düzende de hiçbir şey yararsız değildir. Hiçbir şeye yaramayan şeyler için kimseye borçlu olunamaz; olunması için bir şeye yaraması veya yarayabilmesi gerekir. Böylece başkasına borçlu olduğumuz gerçek, adaleti ilgilendiren gerçektir ve varlığı kimseyi ilgilendirmeyen ve bilgisi kimseye yaramayan boş şeylere gerçek denilmesi gerçeğin kutsallığını bozmaktır. Herhangi bir yararı olmayan gerçek mümkün olsa bile, başkalarına borçlu olduğumuz bir şey olamaz. Dolayısıyla onu gizleyen veya değiştiren yalan söylemiş. 

Ama hiçbir bakımdan birine yararı olmayacak kadar verimsiz bir gerçeğin olup olamayacağı tartışılması gereken ve birazdan döneceğim başka bir konudur. Şimdilik ikinci soruna geçelim. 

Gerçek olanı söylememek ile gerçek olmayanı söylemek birbirinden çok farklı iki şeydir, bununla birlikte sonuçta aynı etkiyi yaratabilirler; çünkü bu sonuç, hiçbir etkinin ortaya çıkmadığı her seferde kesinlikle aynıdır. Gerçeğin önemsiz olduğu yerde onun karşıtı olan yanlış da önemsizdir. Bundan çıkan sonuç şudur: Benzer durumlarda gerçeğin tersini söyleyerek aldatan kişi, gerçeği söylemeyerek aldatandan daha haksız değildir; çünkü yararsız gerçekler konusunda hata yapmak bilmemekten daha kötü değildir. Denizin dibindeki kumun renginin beyaz veya kırmızı olduğuna inanmam, kumun rengini bilmememden daha önemli değildir. Haksızlık başkalarına zarar vermekse, kimseye zarar vermeksizin nasıl haksız olunur? 

Ama ortaya çıkabilecek bütün durumlara adaletle uygulanabilecek gerekli ön açıklamalar olmadan bu sorunların böyle çabucak karara bağlanmasının bana pratikte hiçbir yararı yoktur, çünkü gerçeği söyleme zorunluluğu yalnızca onun yararlılığına dayanıyorsa bu yararlılık konusunda yargıya nasıl varacağım? Çoğu kez birinin yararına olan diğerinin zararınadır ve hemen hemen her zaman özel çıkarlar kamu çıkarına terstir. Böylesi bir durumda nasıl davranmalı? Orada olmayanın çıkarını konuşmakta olduğumuz kişininkine feda mı etmeli? Birinin yararına diğerinin zararına olan gerçeği söylemeli mi, söylememeli mi? İnsan, bütün söyleyeceklerini kamu yararı terazisinde mi, yoksa dağıtıcı adalet terazisinde mi tartmalı? Peki, bildiklerimi yalnız eşitlik kurallarına göre kullanacak kadar bir sorunun bütün yönlerini yeterince bildiğimden emin olabilir miyim? Dahası, insanın başkalarına borçlu olduklarını incelerken, insanın kendi kendisine ve bizzat gerçeğe borçlu olduklarını yeterince inceledim mi? Bir başkasına onu aldatarak zarar vermiyorsam, bu, kendi kendime de zarar vermiyorum mu demektir? Hiçbir zaman haksız olmamak her zaman masum olmaya yeterli midir? 

“Ne pahasına olursa olsun, ne olursa olsun her zaman doğru olalım. Adaletin kendisi gerçektedir; doğru olmayan şeyleri bir inanç veya eylem kuralı olarak sunduğumuzda yalan her zaman haksızlık, yanlış her zaman sahtekarlıktır. Gerçeğin söylenmesinin sonucu ne olursa olsun, insan kendinden ona bir şeyler katmadığı için her zaman suçsuzdur” denilerek bir sürü sıkıcı tartışmadan kolayca sıyrılabilinirdi. 

Ama bu, sorunu çözmeden kesip atmaktır. Sorun, her zaman doğru söylemenin iyi olup olmadığı konusunda karar vermek değil -incelemekte olduğum tanıma göre iyi olmadığını varsayarak- hakikatin tüm çıplaklığıyla ifade edilmesi gereken durumlar ile hakikatin haksızlık etmeksizin söylenmeyebi-leceği ve yalan söylemeksizin gizlenebileceği durumları birbirinden ayırmanın da aynı şekilde zorunlu olup olmadığıdır. Böylesi durumların gerçekten bulunduğunu keşfetmiştim. Demek ki önemli olan bu durumları bilmek ve belirlemek için gerekli kuralları bulmaktır. 

Ama böyle bir kuralı ve onun yanılmazlığımın kanıtını nereden bulmalı? Bu kadar zor ahlaki sorunlarda çözümü her zaman aklımın aydınlığından çok vicdanımın yol göstericiliğinde buldum. Ahlaki içgüdüm beni asla yanıltmadı: Yüreğimde her zaman güvenebileceğim saflığını bugüne kadar korudu, bazen tutkularımdan etkilendiyse de anılarımda eski gücünü kazanmada bir zorlukla karşılaşmadı. İşte burada kendimi, belki de öteki yaşamda Tanrı’nın yargılayabileceği kadar sertlikle yargılamaktayım. 

İnsanların sözlerini yarattıkları etkiyle değerlendirmek çoğu kez onları eksik değerlendirmek olur. Bu etkiler, her zaman açık ve kolay tanınır olmak bir yana, söylendikleri koşullar gibi sonsuz değişiklikler gösterir. Bu sözlerin kötülük veya iyilik dereceleri sadece ve sadece söyleniliş amaçlarıyla ölçülebilir ve değerlendirilebilir. Doğru olmayanı söylemek, ancak aldatmak kastı varsa yalan söylemektir ve aldatmak kastının her zaman zarar vermeyi amaçlaması bir yana bazen tam tersi bir amacı olabilir. Ama bir yalanın masum sayılabilmesi için kimseye zarar vermeme kastının olmaması yeterli değildir. Ayrıca konuşulan kişinin içine düşürüldüğü yanılgının, hiçbir şekilde ne onlara ne de başkalarına zarar vereceğinden emin olmak gerekir. Bu kesinliğe çok nadiren ulaşabiliriz, dolayısıyla bir yalanın tamamen masum olması da az rastlanılan bir şeydir. Bir insanın kendi çıkarı için yalan söylemesi sahtekarlık, başkasının çıkarı için yalan söylemesi dalavere, zarar vermek için yalan söylemesi iftira ve en kötü yalan türüdür. Çıkar gözetmeden, ne kendisine ne de başkalarına zarar vermeksizin yalan söylemek yalan söylemek değil kurmacadır. 

Konusu ahlak olan kurmacalar; mesel veya fabl diye adlandırılır ve amaçları yararlı gerçekleri hoşa gidebilecek biçimlerle anlatmak olduğundan, bu durumda gerçeğin yalnızca sahte giysisi olan yalan gizlenmeye çalışılmaz ve fablı yalnızca fabl olarak anlatan kişi hiçbir biçimde yalan söylemiş olmaz. 

Anlatı ve romanların çoğunluğu gibi, hiçbir gerçek bilgi içermeden tek amacı eğlendirmek olan tamamen yararsız başka kurmacalar da vardır. Hiç mi hiç ahlaki yararlılığı olmayan bu kurmacalar sadece onları uyduranın kastına göre değerlendirilir ve o anlattıklarının, gerçek olduğunu ileri sürdüğünde, bunların gerçek yalanlar olduğu hiçbir şekilde inkar edilemez. Bununla birlikte bu yalanları söylemekten bugüne dek kimin vicdanı sızladı ve kim onları ciddi bir şekilde kınadı? Örneğin Gnidus Tapınağı’nda bir ahlak dersi varsa bile bu ders, zevk veren ayrıntılar ve kösnül imgelerle gölgelenip bozulmuştur. Bunu bir alçakgönüllülük cilasıyla örtmek için yazar ne yapmıştır? Yapıtının Yunanca bir elyazmasından çevrildiğini ileri sürmüş ve anlatısının gerçekliğine okuyucularını inandırabilecek tarzda bu elyazmalarını buluşunun öyküsünü anlatmıştır. Yalan bu değilse, başka nedir? Peki, kim yazarı yalancılıkla suçladı ve ona sahtekar muamelesi yaptı? 

Bütün bunların sadece bir şaka olduğu, yazarın bunların doğru olduğunu söylerken kimseyi kandırmak istemediği, gerçekten de kimseyi kandırmadığı, çevirmeni olduğunu ileri sürdüğü yapıtın bizzat yazarı olduğundan halkın bir an için olsun kuşku duymadığı boşu boşuna söylenebilir. Böylesine amaçsız bir şakanın aptalca bir çocukluk olacağını, bir yalancının kimseyi ikna edemediğinde daha az yalancı sayılamayacağını, ciddi bir yazarın gerçekten etkileyici bir havayla anlattığı elyazması hikayesine inanan, çağdaş bir kapta sunulmuş olsa en azından duraksayacakken antik bir kupada sunulan zehiri hiç korkmadan içen bir yığın basit okuru bilinçli okurdan ayırt etmek gerektiğini söyleyerek yanıtlayacağım. 

Bu ayrımlar kitaplarda bulunsun veya bulunmasın, vicdanının karşı çıkacağı hiçbir şeye izin vermeyen iyi niyetli insanların yüreğinde tedirginlik yaratır. İnsanın kendi çıkarı için doğru olmayan bir şeyi söylemesi daha az kınanacak bir şey olsa bile, başkasına zarar verecek şeyler söylemesinden daha az yalan değildir. Birine hak etmediği bir şeyi vermek düzeni ve adaleti sarsar; övgü veya yergi, aklama veya suçlama sonucunu doğurabilecek bir edimi kişinin haksız yere kendisine veya başkasına atfetmesi haksızlık etmektir. Nasıl olursa olsun gerçeğe aykırı olarak adaleti yaralayan her şey yalandır. İşte aşılmaması gereken çizgi. Gerçeğe aykırı olsa bile adaleti ilgilendirmeyen her şey yalnızca bir kurmacadır ve tamamen kurmaca olan bir şeyi yalan olarak kınayan kişinin, her kim olursa olsun, benden daha vicdan sahibi olduğunu itiraf ediyorum. 

Beyaz yalan denen yalanlar gerçek yalanlardır, çünkü kişinin kendi yararına veya başkasının yararına yalan söylemesi zararına yalan söylemesinden daha az haksızlık değildir. Gerçek biri söz konusu olduğunda, her kim gerçeğe aykırı olarak över veya suçlarsa yalan söylemiş olur. Hayali bir varlık söz konusu olduğunda yalan söylemiş sayılmadan canı ne isterse söyleyebilir, yeter ki uydurduğu olayların ahlaki yönü konusunda yanlış hükümler vermesin, çünkü bu durumda olaylarla ilgili yalan söylememiş olsa bile, olgusal gerçekten yüz defa daha saygın olan manevi gerçek konusunda yalan söylemiş olur. 

“Doğrucu” denen insanlar gördüm. Bütün doğrulukları incir çekirdeğini doldurmayan konuşmalarında, kendilerinden bir şey katmadan, süslemeden, abartmadan yer, zaman ve kişi adlarını gerçeğe uygun olarak söylemekle sınırlıdır. Çıkarlarına dokunmayan her şeyde öykülerini gerçeğe tam bir bağlılıkla anlatırlar. Ama kendilerini yakından ilgilendiren bir şeyi anlatmak söz konusu olduğunda, olayları işlerine geldiği gibi sunabilmek için bütün renkleri kullanırlar; yalan işlerine geliyor, ama kendileri söylemekten çekiniyorlarsa, o yalanın söylenmesini ustalıkla kolaylaştırırlar ve kendileri suçlanılamayacak tarzda benimsetirler. İhtiyat bunu gerektirir: Elveda doğruluk. 

Benim “doğrucu” dediğim insan bunun tam tersini yapar. Başkalarının o kadar saygı duyduğu, onun umursamadığı, gerçekle en ufak bir ilgisi olmayan önemsiz konularda, ölmüş ya da yaşayan hiç kimseye karşı herhangi bir yargı içermeyen uydurmalarla arkadaşlarını eğlendirmekten çekinmez. Ama birisi için adalete ve gerçeğe aykırı olarak yarar veya zarar, saygı veya aşağılama, övgü veya suçlama sonucu doğurabilecek hiçbir konuşma ne yüreğinden geçer, ne ağzına veya kaleminin ucuna gelir. Boş konuşmalarda pek doğruluk taslamasa da çıkarına karşı konularda bile adamakıllı doğrudur: Kimseyi aldatmaya çalışmadığı, kendisini suçlayan gerçeğe de, onu utandıran gerçeğe de bağlı olduğu, gerçeği ne kendi yararına ne düşmanlarının zararına etkilemediği için doğrudur. Demek ki benim doğrucu dediğim adam ile herkesin doğrucu dediği adam arasındaki fark, onların doğrucu dediği adamın kendisine hiçbir şeye mal olmayan bütün gerçeklere sıkı sıkıya bağlı olup bundan öteye geçmemesi, benim doğrucu dediğim adamın ise ancak gerçek uğruna kendini feda etmek gerektiği zaman ona hizmet etmesidir. 

Ama bu gevşekliğin, yücelttiğim ateşli gerçek aşkıyla nasıl bağdaştırıldığı sorulabilir. Bu alaşımdan bunca zarar gördüğüne göre bu aşk sahte midir? Hayır, saf ve temizdir: Adalet aşkının ortaya konulmasıdır ve bu aşk bazen hayal ürünü olsa bile asla sahte olmak istemez. Adalet ve gerçek ona göre aynı anlama gelen iki sözcüktür, ayrım gözetmeden birini diğerinin yerine kullanır. Yüreğinin taptığı kutsal gerçek, önemsiz olaylardan ve yararsız adlardan ibaret olmayıp, iyilik veya kötülük atfederken, onurlandırırken veya suçlarken, överken veya kınarken herkese hakkını tanır. Ne başkalarının aleyhinde bulunur ne de onlara ikiyüzlülük eder, çünkü hak bilirliği bunu yapmasına engeldir ve haksız yere ne başkasına ne de kendisine zarar vermek istemez, çünkü vicdanı bunu yapmasını engeller ve kendisinin olmayan bir şeyi sahiplenemez. En çok özsaygısının üzerine titrer, bu en zor vazgeçebileceği değerdir ve başkalarının saygısını bu değer pahasına kazanmayı gerçek bir kayıp sayar. Dolayısıyla önemsiz konularda duraksamadan ve yalan söylediğini kabul etmeksizin yalan söyleyecektir, ama asla ne başkalarının ne kendisinin zararına veya yararına yalan söylemeyecektir. Tarihsel gerçeklerle ilgili her şeyde, insan davranışını, adaleti, toplumsallığı ve yararlı bilgileri yansıtan her şeyde hem kendisini hem de kendisine bağlı başkalarını hatadan korur. Bunun dışındaki bütün yalanlar onun için yalan değildir. 

Gnidus Tapınağı yararlı bir yapıt ise Yunanca el yazması hikayesi sadece çok masum bir uydurmadır, yok tehlikeli bir yapıt ise kınanması gereken bir yalandır. 

Yalan ve gerçek konusunda vicdanıma yön veren kurallar işte bunlardı. Aklım bu kuralları benimsemeden önce kalbim makine gibi onları izlemiş, ahlak içgüdüm de uygulamıştı. Zavallı Marion’un kurbanı olduğu canice yalan beni bütün ömrümce yalnızca bu tür yalanlardan değil, başkalarının çıkarlarına ve şerefine dokunabilecek her türden yalana karşı da korudu. Yalanların yararlarını ve zararlarını tam olarak tartmak, zararlı yalan ile iyilik amacıyla söylenmiş yalanı birbirinden ayıran sınırları kesin olarak belirlemek gibi bir yükümlülük altına girmeden hepsini dışlayıp genelleyerek, birini de öteki kadar ayıp sayarak her ikisini de kendime yasakladım. 

Her şeyde olduğu gibi bunda da mizacımın davranış kurallarıma, daha doğrusu alışkanlıklarıma etkisi büyük oldu; çünkü hiçbir zaman kurallara göre hareket etmedim ya da hiçbir şeyde doğal içgüdülerimden başka bir kural izlemedim. Önceden tasarlanmış yalan kendimden başka hiç kimseyi ilgilendirmeyen önemsiz konularda mahcup olmamak için, bir söyleşide, kafamın hızlı hiç aklımdan geçmedi, asla kendi çıkarım için yalan söylemedim, ama sık sık utançtan, çalışmaması ve pek o kadar ağzı laf yapan birisi olmayışım beni sırf bir şey söylemiş olmak için bir şeyler uydurmaya zorladığında yalan söyledim. Konuşmak zorunda olduğumda, ama aklıma o anda eğlenceli gerçekler gelmediğinde sessiz kalmamak için masallar uydururum, ama bu masalları uydururken, onların yalan olmaması için, yani onların ne adaleti ne gerçeği yaralamaması, hem başkaları hem de kendim için önem taşımayan uydurmalar olması için elimden geldiğince özen gösteririm. Bu masallarda olguların gerçekliği yerine manevi gerçeklik olmasını, yani insan yüreğindeki doğal sevgilerin bulunmasını, onlardan her zaman bazı yararlı bilgiler çıkarmayı, tek sözcükle onları ahlaki anlatılara, mesellere dönüştürmeyi isterdim, ama bunun için bende olandan daha fazla bir zeka ve söz söyleme yeteneği olması gerekirdi. Sözün düşüncelerden daha hızlı olması beni düşünmeden konuşmaya zorlayarak, yargılarımın eleştirileriyle biçimlenmeden, ağzımdan çıkar çıkmaz kalbimin reddettiği, aklımın onaylamadığı budalaca, aptalca laflar ettiriyordu sık sık bana. 

Birden ortaya çıkan beklenmedik durumlarda mizacımın karşı konulmaz itkisiyle istemeden, sırf konuşmayı sürdürebilmek için, çabucak bir yanıt verme ihtiyacının baskısı altında utanç ve mahcubiyet zaman zaman bana yalanlar söyletmiştir. Zavallı Marian’un anısının derin etkisi, başkalarına zararlı olabilecek yalanlardan beni uzak tutabiliyorsa da, yalnızca beni ilgilendiren sıkıntılardan kendimi kurtarmama yardım eden, ama vicdanım ve ilkelerimin, başkalarının yazgılarını etkileyen yalanlar kadar karşı olduğu yalanlardan koruyamıyor. 

Tanrı şahidim olsun ki, sözümü geri almam yüzünden yeni bir hakaretle karşılaşmaksızın beni mazur gösteren yalanın yerine beni suçlayan gerçeği koyabilseydim, bunu bütün kalbimle yapardım, ama kendi kendimi hatalı çıkarmanın utancı hala elimi bağlıyor ve yalanımı onarmaya kalkışmadan, çok içtenlikle hatamdan pişmanlık duyuyorum. Ne çıkar sağlamak için ne özsaygımdan ne çekememezlikten ne kötülük olsun diye yalan söylemeyip, çoğu kez bu yalanların hemen anlaşılacağını, hiçbir işime yaramayacağını bilerek sadece ve sadece mahcubiyetten ve utançtan yalan söylediğimi bir örnek daha iyi açıklayacak ve gösterecektir. 

Bir süre önce, Bay Foulquier dostu Benoit ile gideceği Bayan Vaccasin ‘in lokantasındaki piknik türü bir yemeğe karım la birlikte katılmam için alışkanlıklarıma ters düşmesine rağmen beni ikna etti. Lokantacı kadın ve iki kızı da bizimle birlikte sofraya oturdular. Yemeğin ortasında, kısa süre önce evlenmiş olan ve çocuk bekleyen büyük kız gözlerini bana dikerek pattadan çocuklarım olup olmadığını sordu. Kulaklarıma kadar kızararak bu mutluluğa erişememiş olduğumu söyledim. Diğerlerine bakarak pis pis gülümsedi. Bunda benim bile anlayamayacağım bir şey yoktu. 

Her şeyden önce, onu kandırmak istemiş olsaydım bile vermek isteyeceğim yanıtın bu olmadığı açıktı. Çünkü gördüğüm kadarıyla soruyu soranın içinde bulunduğu ruh halinde, olumsuz yanıtımın onun düşüncesini değiştirmeyeceğinden emindim. Bu olumsuz yanıt bekleniyor, hatta bana yalan söyletmenin zevki için teşvik ediliyordu. Bunu anlayamayacak kadar aptal değildim. İki dakika sonra, vermem gereken yanıt birdenbire aklıma geldi. “İşte, genç bir kadının ileri yaşına kadar bekar kalmış birine sormasının yakışık almayacağı bir soru.” Bu yanıtla yalan söylemeden, sıkıcı bir itirafta bulunmadan, gülenleri kendi tarafıma kazanarak, bana bu münasebetsiz soruyu sorana küçük bir ders vermiş olacaktım. Bunu yapamadım, gerekeni söyleyemedim, gerekmeyeni ve hiçbir işime yaramayacak olanı söyledim. Yanıtımın, aklımın veya irademin emri olmayıp mahcubiyetimin istem dışı sonucu olduğu açıktır. Eskiden bu kadar mahcup değildim ve hatalarımı utançtan çok içtenlikle itiraf ediyordum, çünkü onları bağışlatacak nedenlerin anlaşılacağından emindim, ta yüreğimde duyuyordum bunu; ama kem göz beni kırar, keyfimi kaçırır; mutsuzluğum arttığı ölçüde çekingenliğim de arttı ve her zaman yalnızca çekingenliğim yüzünden yalan söyledim. 

Yalana karşı doğuştan tiksintimi en çok İtiraflar’ımı yazarken hissettim, çünkü bu konuda en ufak bir eğilimim olsaydı en güçlü şekilde burada ortaya çıkardı. Ama beni suçlayan şeyler konusunda susmak, onları gizlemek bir yana, kendi kendime açıklamakta güçlük çektiğim, belki de her türden taklide uzak duruşumdan kaynaklanan bir ruhsal dönüşümle aksi yönde yalan söylemeye eğilimli olduğumu hissettim. Kendimi aklamada gösterdiğim hoşgörüden çok kendimi suçlamada sertlik gösterdim ve vicdanım bir gün kendi kendimi yargıladığımdan daha az sertlikle yargılanacağıma inanıyor. Evet, iyi niyeti, gerçek aşkın içtenliğini bu yapıtta, başka hiç kimsenin yapmadığı kadar ileri götürdüğümü büyük bir gururla söylüyorum, iyiliğin kötülüğe üstün geleceğini hissettiğimden her şeyin söylenmesinde yayar gördüm ve her şeyi söyledim. 

Olgular konusunda değil, ama koşullarla ilgili olarak asla eksik söylemedim, bazen fazla söyledim, bu tür yalan iradenin eylemi olmaktan çok hayal gücünün saçmalaması oldu. Bunlara yalan demekle haksızlık ediyorum aslında, çünkü bu ilavelerin hiçbiri yalan değildi. İtiraflar’ımı yazarken artık yaşlanmıştım ve hepsini denediğim hayatın boş zevklerinden bıkmıştım. Onları belleğime dayanarak yazıyordum, belleğim anıları bazen hiç anımsamıyor, bazen de eksik anımsıyordu. Bu eksiklikleri hayal gücümde yarattığım ve onlarla çelişmeyen ayrıntılar da dolduruyordum. Yaşamımın mutlu anları üzerinde durmaktan hoşlanıyor ve bazen bana hafif hüzün veren ayrıntılarla da süslüyordum. Unuttuğum şeyleri olmaları gerektiği gibi, gerçekten olmuş olabilecekleri gibi söylüyordum, ama anımsadığım gerçek durumların tersine bir şeyi hiçbir şekilde söylemiyordum. Bazen gerçeğe yabancı çekicilikler verdim, ama asla kötülüklerimi örtbas etmek için, haksız olarak kendimi erdemli göstermek için yalana başvurmadım. 

Bazen düşünmeden, istem dışı bir davranışla, kendimi profılden göstererek biçimsiz yanımı gizlemiş olabilirim. Ancak bu eksik bilgiler, kötüden çok iyi konusunda konuşmamı engelleyen daha tuhaf başka eksik bilgilerle fazlasıyla dengelenmiştir. Bu tabiatımın, insanların inanmakta güçlük çektikleri, ama inanılmazlığı yüzünden daha az gerçek olmayan bir özelliğidir. Kötü olanı çoğunlukla bütün bayağılığıyla söyledim, ama iyi olanı her zaman bütün sevimliliğiyle anlatmadım, sık sık da tamamen sessiz kaldım, çünkü bana çok fazla onur veriyorlardı, öyle yapmakla, İtiraflar’ımı yazarken kendimi övmüş gibi olacaktım. Gençlik yıllarımı, doğanın bana verdiği iyi niteliklerle övünmeden, hatta bunları fazlasıyla açığa çıkaran gerçekleri atlayarak anlattım. İlk çocukluk yıllarıma ilişkin, yazarken aklıma gelen, ama az önce söylediğim nedenlerden dolayı her ikisini de bir yana bıraktığım iki olay anımsıyorum. 

Neredeyse bütün pazarlarımı Les Paquis’de, halalarımdan biriyle evli olan ve orada bir bez dokuma fabrikası bulunan Bay Fazy’nin evinde geçirirdim. Bir gün, perdalı makinesinin bulunduğu kurutma odasındaydım ve dökme demirden merdanelere bakıyordum. Parlak görünüşleri gözümü alıyordu. Onlara dokunmaktan kendimi alamadım ve parmaklarımı silindirin parlak, pürüzsüz yüzeyinde gezindirdim. Tam o sırada genç Fazy’­ nin çarka bir çeyrek turluk dönüş vermesiyle en uzun iki parmağımın uçları silindirlerin arasına sıkıştı, bu parmak uçlarımın ezilmesi ve tırnaklarımın düşmesi için yeterliydi. İç paralayıcı bir çığlık attım. Fazy derhal çarkı durdurdu, ama tırnaklarım merdanelerin arasında kalmıştı ve parmaklarımdan kan fışkırıyordu. Üzüntüden yıkılan genç Fazy haykırarak gelip bana sarıldı ve yeminlerle, susmazsam mahvolacağını söyledi. Acımın zirvesindeyken onun acısından duygulanarak sustum ve balık havuzuna gittik, orada parmaklarımı yıkamama ve yosunla kanı durdurmama yardım etti. Ondan şikayetçi olmamam için gözyaşları içinde yalvardı. Ona söz verdim ve bu sözümü öyle iyi tuttum ki, yirmi yıl sonra bile, parmaklarımda hala açıkça görülen yara izlerinin nasıl bir macerada olduğunu kimse bilmemektedir. Üç haftadan fazla yatağa bağlandım ve iki aydan fazla elimi kullanamadım, büyük bir taşın düşerek parmaklarımı ezdiğini söyledim hep. 

Magnanima menzôgna! Or quando e il vero 

Si bello che si possa a t e preporre ‘?’

Bu kazanın, burjuva gençlerinin askeri talim yapmaları gereken bir döneme denk gelmesi beni özellikle üzmüştü. Ben ve yaşıtım üç genç bir grup oluşturmuştuk. Birlikte üniforma giyip mahallemizin bölüğünde talime katılacaktık. Ben yataktayken, üç arkadaşımla birlikte penceremin altından geçen gençlerin trampetlerini işitmekten büyük bir acı hissetmiştim. 

Daha ileri bir yaşta yaşadığım öteki hikayem de tamamen buna benziyor. 

Plince adlı arkadaşımla Plain-Palais’de çevgen oynuyorduk. Oyunda kavga çıktı, birbirimize vurmaya başladık. Elindeki çevgen değneğiyle çıplak kafama öyle hızlı vurdu ki, daha sert bir darbe beynimi dağıtırdı. Yere yığıldım. Saçlarım arasından akan kanı gören zavallı çocuğun telaşına benzer bir telaşı ömrümde görmedim. Beni öldürdüğünü sanmıştı. Üzerime atıldı, beni kucakladı, sıkı sıkıya sarıldı ve yürek paralayıcı çığlıklar atarak gözyaşlarına boğuldu. Ben de, onunki gibi karışık ve tatlı bir heyecan içinde ağlayarak bütün gücümle ona sarıldım. Sonra, hala akmakta olan kanımı durdurmaya çalıştı, ama mendillerimizin buna yetmediğini görerek, beni yakınlarda küçük bir bahçesi olan annesinin evine sürükledi. Bu iyi kadın halimi görünce neredeyse bayılıyordu. Ama bana pansuman yapabilmek için gücünü toplamayı bildi. Yaramı hafifçe ıslattıktan sonra, yaramın üzerine mükemmel bir merhem olan ve memleketimizde çok kullanılan, ispirtoyla ıslatılmış zambak sardı. Onun ve oğlunun gözyaşları içime öyle işledi ki, birbirimizi görmez olup sonunda unutuncaya kadar, uzun süre onu annem, oğlunu da kardeşim olarak gördüm. 

Öteki kazada olduğu gibi, bu kazayla ilgili sırrı da kendime sakladım, yüreğimdeki iyiliği göstermek istemediğim için, İtiraflar’ımda sözünü etmediğim başka kazalar da geldi başıma. Bildiğim gerçeğe aykırı bir şey söylemişsem, bu ancak önemsiz konularda olmuştur ve bunun nedeni kendi çıkarım veya başkalarının yarar veya zararından çok, söyleyecek bir şeyler bulma gereksinimi veya yazma zevkidir. Ve gün gelir de biri İtiraflar’ımı tarafsız bir gözle okuyabilirse, oradaki itirafların, söylenmeleri daha az utanç verici olan ve yapmadığım için söylemediğim daha büyük kötülüklerden daha aşağılayıcı ve daha üzüntü verici olduklarını hissedecektir. 

Bütün bu düşüncelerden, kendime iş edindiğim doğruluğun, şeylerin gerçekliğinden çok hak bilirlik ve eşitlik duygularına dayandığı ve pratikte soyut gerçek ve yalan kavramlarından çok vicdanımın ahlaki emirlerini izlediğim sonucu çıkar. Çok defa masal anlattım, ama yalana çok az başvurdum. Bu ilkelere uyarak, kendimi saldırılara açık hale getirdim, ama hiç kimseye zarar vermediğim gibi hakkım olandan daha fazla bir üstünlük de taslamadım. Bana öyle geliyor ki gerçek sadece bu yüzden erdemdir. Diğer tüm yönlerden, gerçek bizim için yalnızca metafizik bir varlıktır, ondan ne iyilik ne de kötülük gelir. 

Her şeye rağmen, bütün bu ayrıntıların tamamen suçsuz olduğuma gönlümü razı etmediğini hissediyorum. Başkalarına borçlu olduklarımı özenle tartarken, kendime olan borcumu yeterince inceledim mi? Başkalarına karşı adil olmak gerekiyorsa, insanın kendisine karşı da doğru olması gerekir. Bu dürüst bir insanın kendi özsaygısı için ödemesi gereken bedeldir. Sohbet ederken söyleyecek söz bulamamam yüzünden konuşmamın içine masum uydurmacalar kattığımda hata ettim, çünkü başkalarını eğlendirmek için insanın kendisini küçük düşürmesi gerekmez ve yazma zevkine kapılarak gerçek şeylere uydurulmuş süsler ilave ettiğimde daha da hatalıydım, çünkü gerçeği masallarla süslemek aslında onu çarpıtmaktır. 

Ama beni daha bağışlanmaz yapan, kendime seçtiğim davranış ilkesidir. Bu ilke, gerçeğin aslına en uygun şekilde söylenmesine beni herkesten fazla zorluyordu ve çıkarlarımla eğilimlerimi ona feda etmem yeterli değildi, ona zayıflığımı ve utangaçlığımı da feda etmem gerekiyordu. Her zaman, her durumda doğru olmak için cesaret ve güç gerekiyordu; tamamen gerçeğe adanmış bir ağız ve bir kalemden ne uydurma ne de masal çıkmaması gerekiyordu. Bu gurur dolu davranış ilkesini benimsediğimde kendime söylemem gereken buydu ve bunu taşıyabilecek kadar güçlü oluncaya kadar tekrarlamalıydım. Bana yalan söyleten neden hiçbir zaman aldatma eğilimim olmadı, hepsi zayıflığımın sonucuydu, ama bu mazeret sayılmaz. Zayıf bir ruhla kişi en fazla kendini kötülüklerden korur, ama büyük erdemleri dile getirmeye cüret etmek küstahlık ve gözü pekliktir. 

İşte, rahip Rosier kışkırtmasaydı muhtemelen hiç aklıma gelmeyecek olan düşünceler. Bunlardan yararlanmak için, kuşkusuz, artık çok geç, ama hatamı düzeltmem ve irademi düzenlemem için çok geç olmayabilir. Her şey bana bağlı. Bu ve benzeri her şeye Solon’un özdeyişi uygulanabilir; hangi yaşta olunursa olunsun, düşmanlarından bile olsa, bilge, doğru, alçak gönüllü ve daha az mağrur olmayı öğrenmek için hiçbir zaman geç değildir. 

BEŞİNCİ GEZİNTİ

Yaşadığım yerlerden hiçbiri (ki çok güzel yerlerde yaşadım) beni, Bienne Gölü’nün ortasındaki Saint-Pierre Adası kadar mutlu etmemiş veya bende tatlı hüzün bırakmamıştır. Neuchatel’de, La Motte Adası denilen bu küçük ada İsviçre’de bile çok az bilinir. Bildiğim kadarıyla, hiçbir yolcu ondan söz etmemiştir. Bununla birlikte, kendini sınırlandırmayı seven birinin mutluluğuna son derece uygun, çok hoş bir adadır. Yazgısı tarafından böyle yalnız bir yaşama mahkum edilmiş tek insan olabilirim, ama başka birisinde henüz görmemiş olsam da bu kadar doğal bir zevkin yalnız bende olduğuna inanamıyorum. 

Bienne Gölü’nün kıyıları Cenevre Gölü’nün kıyılarına göre daha yabanıl, daha romantiktir, çünkü onu çevreleyen kayalar ve ağaçlar kıyıya daha yakındır, ama daha az sevimli değildir. Daha az sürülmüş tarla ve bağ, daha az köy ve ev olsa bile, daha fazla doğal yeşillik, çayırlar, gölgeli korular bulunur ve manzara daha sık ve büyük değişiklikler gösterir. Bu mutlu kıyılarda arabalara uygun yollar bulunmadığından yolcular buralara pek uğramazlar, ama doğal güzelliklerle kendinden geçmeyi seven yalnız hayalperestler için, kartal çığlıklarından, kuş cıvıltılarından ve dağlardan dökülen çavlanların sesinden başka ses duyulmayan bu sessizlik içinde düşüncelere dalmaktan hoşlananlar için ilgi çekici bir yerdir. Neredeyse yuvarlak olan bu güzel su havzasının ortasında iki küçük ada bulunmaktadır; çevre uzunluğu aşağı yukarı iki buçuk kilometre kadar olan birincisinde insanlar yaşamaktadır, toprak işlenmiştir; ıssız olan ikinci ada daha küçüktür, toprakları sürülmemiştir ve dalgalarla fırtınanın büyük adaya verdiği zararları onarmak için sürekli toprak taşındığı için yok olacaktır. İşte, her zamanki gibi zayıfın varlığı güçlünün yararına kullanılmaktadır. 

Adada, ailesi ve hizmetçileriyle birlikte bir kahyanın oturduğu tek, ama büyük, güzel ve rahat bir ev vardır, adanın kendisi gibi ev de Bern Hastanesi’ne aitti. Çok sayıda kümes, bir kuşhane ve balık havuzları bulunmaktadır. Küçüklüğüne karşın adanın toprağı ve görünüşü büyük değişiklikler gösterir, öyle ki, her tür ürüne uygun yer bulunur. Tarlalar, bağlar, meyve bahçeleri, gölgeli korular, çeşit çeşit ağaçlıkla da çevrelenmiş, su kıyısı tazeliğini koruyan otlaklar vardır. Kıyı boyunca, iki sıra ağaç dikili yüksek bir taraça ve bu taraçanın ortasında, komşu kıyılarda oturanların bağbozumu zamanında pazar günleri buluşup dans ettikleri bir yaz-evi bulunur. 

Môtiers’de’ taşa tutulduktan sonra bu adaya sığınmıştım. Buradaki yaşamı o kadar hoş, o kadar mizacıma uygun bulmuştum ki, ömrümün sonuna kadar burada yaşamaya karar verdim, ancak beni İngiltere’ye sürüklemek isteyenlerin, ilk etkilerini hissetmeye başladığını tasarılarının benim bu tasarımla çelişmesinden kaygılanıyordum. İçime doğan endişe verici duygular içerisinde, bu sığınağın benim için sonsuz bir hapishane olmasını, ömür boyu burada kalmaya zorlanmamı, buradan çıkacak gücümün ve umudumun olmamasını, anakarayla bütün iletişim olanaklarımın elimden alınarak insanların ne yaptıklarını bilmeyip, var olduklarını unutmayı onların da benim varlığımı unutmalarını istiyordum. 

Bu adada yalnızca iki ay geçirmeme izin verdiler. Oysa burada bir an bile sıkılmadan, yalnızca kahya, karısı ve hizmetçileriyle -ki hepsi de gerçekten çok iyi insanlardı ve bana da gereken buydu- arkadaşlık ederek iki yıl, iki yüzyıl, hatta sonsuza kadar kalabilirdim. Bu iki aylık süreyi, ömrümün en mutlu dönemi sayıyorum, öyle ki, yaşadığım sürece ruhumda başka bir durumda bulunma arzusunun doğmasına yetti. 

Peki, bu mutluluk neydi ve keyfi neredeydi? Çağımın insanları, orada sürdürdüğüm yaşamın betimlenmesinden yanıtı asla tahmin edemezdi. Değerli far niente,· tadını çıkarmaya koyulduğum ilk ve en büyük zevkimdi ve orada yaşadığım sürece, yaptığım şeyler gerçekten, kendisini aylaklığa adamış birinin o nefis ve eğlenceli meşgalesinden başka bir şey olmadı. 

Kendi kendimi hapsettiğim, yardım almadan ve fark edilmeden terk edemeyeceğim, çevremdeki insanların işbirliği olmadan dış dünyayla iletişim kuramayacağım bu yalnızlık adasında kalmamdan daha çok hiçbir şey istemeyecekleri umudu, bu umut, o zamana dek yaşadığımdan daha fazla huzur içerisinde ömrümü tamamlayabileceğim umudunun doğmasına yol açıyordu ve yerleşmek için dünya kadar zamanım olduğunu düşünerek, hiçbir hazırlığa girişmedim. Buraya birdenbire getirilmiştim, yapayalnız ve eşyasız, sonra kahyam Therese’i, kitaplarımı ve eşyalarımı art arda getirttim, ama hiçbir paketi açma zahmetine girişmedim. Ömrümün sonuna kadar yaşamayı düşündüğüm bu yerde, ertesi gün ayrılmayı düşündüğüm bir handa yaşar gibi yaşayıp, kutularımı ve sandıklarımı geldikleri gibi bıraktım. Her şey o kadar iyi gidiyordu ki, onlara daha iyi bir düzen vermeye kalkışmak bir şeyleri berbat edecekti. En büyük zevklerimden biri, kitaplarımı sandıklardan çıkarmamak ve yazı takımımın olmaması idi. Aldığım sefil mektuplara yanıt vermek için elime kalem almam gerektiğinde, kahyanın yazı takımını ödünç alıyordum ve bir daha ödünç alınama gerek olmayacağı boş umuduyla alelacele geri veriyordum. Odamı, insanın içini karartan o kağıtlarla, kitapla da dolduracağıma, çiçeklerle, otlarla dolduruyordum; çünkü ilk bitkibilim heyecanım, Doktor d’Ivernois’nın esinlediği ve çabucak bir tutkuya dönüşen bu zevk, bende yeni boy gösteriyordu. Ciddi işlerle uğraşmak istemediğimden, ancak tembel birinin katlanabileceği kadar zahmetli eğlenceler arıyordum. Bir Flora petrinsularis oluşturmaya, adadaki bitkileri, birini bile atlamadan, ömrümün geri kalan kısmında beni meşgul etmeye yetecek kadar ayrıntıyla betimlemeye giriştim. Bir Alman’ın limon kabuğu üzerine bir kitap yazdığı söylenir. Ben çayırdaki her ot, her ağaç yosunu, kayaları bir halı gibi kaplayan her liken üzerine birer kitap yazmak ve bütün ayrıntılarını vermediğim ne bir çimen, ne bir bitki atomu kalsın istiyordum. Bu güzel tasarının sonucu olarak, her sabah, birlikte yaptığımız kahvaltıdan sonra, elimde bir büyüteç, koltuğumun altında Systema Naturea’m,· adanın birbiri ardı sıra her mevsim ziyaret etmek isteğiyle küçük karelere böldüğüm bir bölgesine gidiyordum. Bitkilerin yapısı ve benim için tamamen yeni olan üreme mekanizması konularında yaptığım keşiflerden daha olağanüstü daha büyüleyici hiçbir şey olamazdı. En yaygın türlerde, daha önce en ufacık bir fikir sahibi olmadığım yeni yeni familyaların varlığını keşfedip, daha da nadir rastlanılanların olabileceği umuduyla heyecana kapılıyordum. Ballıbabanın iki uzun erkek organının çatallaşması, ısırgan otunun ve yapışkanotunun erkek organının yaysı niteliği, kınaçiçeği meyvesinin ve şimşir kapsülünün patlaması, ilk defa gözlemlediğim meyveye durmanın binlerce küçük oyunu, içimi sevinçle dolduruyor, önüne gelene “Habakkuk”u1 okudunuz mu? ” diye soran La Fontaine gibi, herkese ballıbabanın boynuzlarını görüp görmediğini soruyordum. İki üç saat sonra, yağmur yağarsa bütün öğleden sonra beni evde oyalamaya yetecek kadar engin bir hasatla dönüyordum. Sabahın geri kalan bölümünde, kahya, karısı ve Therese ile işçileri ve hasatlarını ziyarete gidiyor ve çoğu kez onlarla birlikte işe el atıyordum, beni görmeye gelen Bernliler beni çoğunlukla büyük ağaçlara tünemiş, belime bağladığım bir torbaya meyveleri doldurup, bir halatın ucunda aşağı indirirken görüyorlardı. Sabahları yaptığım idman ve bunun doğal sonucu olan neşe, öğlen yemeği arası çok zevkli bir hale getiriyordu, ama yemek fazlaca uzayıp da güzel hava beni çağırdığında, o kadar uzun süre bekleyemeyip, diğerlerini masada bırakarak kaçıp bir sandala atlıyor, sular durgunsa gölün ortasına kadar kürek çekiyor, orada boylu boyunca sandalın içine uzanıp gözlerimi gökyüzüne dikerek kendimi suyun akıntısına bırakıyordum. Bazen saatler boyunca, belli ve sabit bir konusu olmayan, ama yaşamın zevklerine yüzlerce defa yeğlediğim binlerce karışık, ama tatlı binlerce hayale dalıyordum. Çoğu kez, güneşin alçalması bana dönüş saatinin geldiğini anımsattığında, kendimi adadan o kadar uzakta buluyordum ki, karanlık bastırmadan dönebilmek için bütün gücümle çabalamak zorunda kalıyordum. Bazen de, göle açılmak yerine, gölgeli ılık sularının beni yüzmeye kışkırttığı yeşil kıyılar boyunca kürek çekiyordum. Sandalla en sık yaptığım yolculuk, büyük adadan küçüğüne doğru oluyordu; karaya çıkıyor ve tüm öğleden sonrayı kimi zaman keçi söğütleri, akçaağaçları, pireotları ve türlü türlü ağaççıklar arasında dolaşarak veya çim, yaban kekiği, çiçek ve hatta evliyaotu ve bir zamanlar ekildiği anlaşılan yonca kaplı küçük kumlu bir tümseğin üzerinde oturarak geçiriyordum. Burası tavşanların hiç kimseden korkmadan ve kimseye zarar vermeden yaşayıp üremelerine uygun bir yerdi. Bu fikrimden kahyaya söz ettim, o da Neuchatel’den erkek ve dişi tavşanlar getirtti ve karısı, kız kardeşlerinden biri, Therese ve ben büyük bir tantanayla tavşanları götürüp küçük adaya bıraktık, ben ayrılmadan önce çoğalmaya başlamışlardı bile ve eğer kışın sertliğine dayanabilmişlerse sayıları epeyce artmış olmalıdır. Bu küçük koloninin kurulması bir bayram oldu. Argonaut ‘ların kılavuzu, dostlarımı ve tavşanları büyük sevinç gösterileriyle büyük adadan küçük adaya götüren benden daha fazla gururlanmamıştır ve sudan son derece korkan, deniz tutan kahyanın karısının bana duyduğu güvenle sandala bindiğini ve yolculuk boyunca hiç korkmadığını görmekten ayrıca gurur duymuştum. 

Göl sandalla gezilemeyecek kadar dalgalı olduğunda, öğleden sonramı, sağda solda dolaşıp, ot toplayarak veya keyfimce hayal kurabileceğim hoş ve ıssız bir kulübecikte oturarak, bazen de taraça veya tümseklere oturup, bir taraftan yakın dağların, diğer taraftan çok uzaklardaki mavimtırak dağlara kadar uzanan geniş ve bitek ovaların çevrelediği büyüleyici göle ve kıyılarına göz gezdirerek geçiriyordum. 

Akşam yaklaştığında, tepelerden inip göl kıyısına gidiyor, kumsalda kuytu bir yerde oturuyordum. Orada dalgaların sesi ve suyun çalkalanması tüm duyularıma egemen olup ruhumdaki tüm diğer çalkantıları kovarak beni tatlı hayallere yöneltiyordu, öyle ki çoğu kez ayırtma varmadan gece bastırıveriyordu. Bu gel-git, dur durak bilmeden ama aralıklarla kulaklarıma ve gözlerime dolan bu gürültü, hayallerin sakinleştirdiği içimdeki kımıldanışların yerini alıyor ve düşünme zahmetine katlanmadan, memnuniyetle varlığımı hissetmeme yetiyordu. Zaman zaman suların yüzeyindeki hareketin verdiği esinle bu dünya işlerinin değişkenliği konusunda bir düşünce gelip geçiyordu kafamdan, ama bu zayıf izlenimler çok geçmeden, beni sakinleştiren ve kendine bağlayan dalgaların tekdüze hareketiyle siliniyor ve kararlaştırılan gitme saati geldiğinde kolayca oradan kopamıyordum. 

Akşam yemeğinden sonra, hava güzelse, hep birlikte temiz göl havası almak için taraçada gezintiye çıkıyorduk. Yaz evinde dinleniyor, gülüşüp konuşuyor, şimdiki entipüften şarkılardan daha iyi olan birkaç eski şarkı söylüyor ve sonunda geçirdiğimiz günden hoşnut, ertesi günün de öyle geçmesi dileğiyle yatmaya gidiyorduk. 

Beklenmedik ve can sıkıcı ziyaretler bir yana bırakılırsa, adada zamanımı işte böyle geçirdim. Yüreğimde bu kadar derin, yumuşak ve uzun ömürlü hüzne neden olanın ne olduğunu, bugün, on beş yıl sonra bile oradaki günlerimi niçin büyük bir özlemle andığımı, bilmek isterdim. 

Uzun bir ömrün iniş çıkışlarında en tatlı haz ve zevk dönemlerinin, anıları beni en çok çeken, en çok içime işleyen dönemler olmadığını fark ettim. Kısa süren bu çılgınlık ve tutku dönemleri, ne kadar güçlü olurlarsa olsunlar, hatta bu güçlerinden’ dolayı, yaşam çizgimizin nadiren uğradığı noktalardır. Bu anlar, süreklilik yaratamayacak kadar seyrektir ve çabucak geçer, yüreğimin kavuşmaya can attığı mutluluk çabucak geçiveren anlardan oluşmayıp basit ve sürekli durumdur. Çok güçlü değildir, ama sürekliliği çekiciliğini en büyük mutluluk sayacağımız noktaya ulaştırır. 

Yeryüzünde her şey sürekli bir akış halindedir. Hiçbir şey aynı ve bir biçimde kalmaz ve dışımızdaki şeylere bağlanan duygulanımlarımız mecburen onlar gibi geçer ve değişir. Her zaman ya ardımızda kalan ya da önümüzde olan bu duygulanımlar; ya artık olmayan bir geçmişi amınsatır ya da hiç olmayacak bir geleceği bildirir; gönlün bağlanabileceği sağlam bir şey yok bunlarda. Hem, şu dünyada hiçbir zevk yoktur ki geçici olmasın, sürekli mutluluğun var olduğundan kuşkuluyum. Zevkin doruğundayken bile yüreğimizin bize gerçekten, “Bu anın sürekli olmasını isterim,” dediği anlar çok nadirdir; öncesinin özlemi ve sonrasının arzusuyla yüreğimizi endişe içerisinde ve bomboş bırakan geçici bir hale nasıl mutluluk diyebiliriz? 

Ama ruhumun, geçmişi amınsamaya veya geleceğe uzanmaya gereksinim duymadan bütünüyle dayanabileceği ve tüm varlığını orada yoğunlaştırabileceği, zamanın önemini yitirdiği, şimdiki zamanın akıp gitmekte olduğunu hiç belli etmeksizin hep sürdüğü varlığımızı hissetmenin dışında hiçbir yoksunluk veya neşe, zevk veya acı, arzu veya korku duymadan sürüp gittiği, bu duygunun bütün benliğimizi doldurduğu bir hal varsa, bu hal devam ettiği sürece insan kendini mutlu sayabilir; bu mutluluk yaşamın zevklerinde olduğu gibi eksik, zavallı ve göreli bir mutluluk değil, ruhta doldurulması gerekli bir boşluk olduğu duygusu uyandırmayan yeterli, mükemmel ve dolu dolu bir mutluluk olur. Saint-Pierre Adası’nda, akıntıya bıraktığım sandalın içine uzanmış yatarken olsun, dalgalı göl kıyısında veya çakıllar üzerinde mırıldanarak akan güzel bir nehir ya da dere kıyısında otururken olsun, yalnız başıma daldığım hayallerde çoğu kez içinde bulunduğum ruh hali işte böyleydi. 

Böyle bir durumda neden zevk alınır? Bizim dışımızda bir şeyden değil, kendimizden ve varoluşumuzdan başka bir şeyden değil, bu durum sürdükçe, insan tıpkı Tanrı gibi, kendine yeter. Başka duygulanımlardan bağımsız varolma duygusu, durmadan şu dünyadaki yaşamımızı altüst edip ondan alabileceğimiz zevkin önüne geçen bütün duygusal ve dünyevi izlenimleri kendisinden uzak tutmasını bilenler için bu varoluşu değerli ve tatlı kılmaya yetecek bir hoşnutluk ve huzur duygusudur. Ama insanların çoğu sürekli tutkularının esiri olduğundan bu durumu çok az bilir, mutluluğu çok kısa süre ve eksik olarak tattığından gerçek büyüyü hissetmelerine yetmeyecek karışık ve karanlık bir mutluluk kavramına sahiptir. İçinde bulunduğumuz koşullarda, tatlı kendinden geçme arzusunun, gereksinimleri durmadan yenilenen etkin yaşama karşı bir tiksinti duygusu yaratması da iyi olmaz. Ama toplum dışına itilmiş, bu dünyada ne başkaları ne de kendi için yararlı ve iyi bir şey yapabilen talihsiz bir insan, bu durumda, kaderin ya da insanların elinden alamayacağı bir mutluluk telafisi bulabilir. 

Bu telafi duygusunun herkes tarafından her durumda hissedilmediği doğrudur. Kalbin huzur içinde olması ve hiçbir tutkunun bu huzuru bozmaması gerekir. Söz konusu kişi buna eğilimli, çevre koşullar da yardımcı olmalıdır. Ne tam bir istirahat ne çok fazla heyecan gerekir, gerekli olan sarsıntısı, kesintisi olmayan sürekli ve ılımlı hareketlerdir. Hareketsiz bir yaşam yalnızca uyuşukluktur. Hareket eşitsiz veya çok güçlü olursa uyandırır; çevremizdeki nesneleri bize amınsatarak hayalin büyüsünü bozar, bizi kendi içimizden kopararak talibin ve başkalarının boyunduruğu altına sokar ve mutsuzluk duygumuzu canlandırır. Mutlak sessizlik hüzne yol açar. Ölümün imgesidir. O zaman neşeli bir hayal gücünün yardımına gerek duyulur ve bu yardım Tanrı’nın böyle bir hayal gücü verdiği insanlara doğal olarak gelir. Dışarıdan gelmeyen hareket o zaman içimizde oluşur. Hafif ve tatlı düşünceler ruhu derinden sarsmadan, deyim yerindeyse, yalnızca yüzeyine dokunduğunda dinlenmenin daha az, ama daha hoş olduğu doğrudur. Bu düşüncelerin kendimizi hatırlatacak ve dertlerimizi unutturacak kadar olması yeterlidir. İnsan rahat olduğu her yerde bu tür hayallerin tadını çıkarabilir, Rastille’de veya gözüme hiçbir eşyanın ilişemeyeceği bir zindanda daha tatlı hayaller kurabileceğimi sık sık düşündüm. 

Bana yalnızca neşeli imgeler sunan, hiçbir verici anıları anımsatmadığı, az sayıdaki yerel halkın beni sürekli meşgul edecek kadar ilginç olmaksızın sıcakkanlı ve hoş insanlar olduğu, bütün gün hiçbir engelle karşılaşmadan ve hiç titizlemeden canımın istediğini yapabildiğim ya da rahatça tembellik edebildiğim, dünyanın geri kalan şeyin üzüntü kısımlarından doğal sınırla da ayrılmış verimli ve yalnız bir adada bunun daha iyi ve daha hoş yapılabildiğini itiraf etmek gerekir. En sevimsiz nesneler arasında bile hoş hayallerle beslenmesini bilen, duyularıyla kavradığı tüm nesnelerle hayallerini zenginleştirebilen bir hayalperest için bu kuşkusuz iyi bir fırsattı. Uzun ve tatlı bir hayalden uyanıp, kendimi yeşillikler, çiçekler ve kuşlarla çevrili bulduğumda, gözlerimi berrak, billur gibi bir suyu çevreleyen romanesk kıyılarda gezdirdiğimde, bu büyüleyici görüntüleri kurgularıma mal ediyor ve sonunda yavaş yavaş kendime ve beni çevreleyen doğaya döndüğümde kurgu ile gerçekliği ayıran çizgiyi çizemiyordum; her şey bu güzel yerde düşüncelere boğulmuş ve yalnız olan yaşamımı güzelleştirmeye katkıda bulunuyordu. Hayatı yeniden yaşayabilsem, hiç oradan ayrılmadan veya yıllar boyu büyük bir zevkle başıma yığdıkları felaketleri anımsatan hiçbir kıta sakinini görmeden ömrümün sonuna kadar bu güzel adada yaşayabilsem! Çok geçmeden onları ebediyen unuturdum. Onlar kuşkusuz beni unutmazlardı, ama gelip rahatımı kaçıramayacaklarına göre bunun ne önemi olabilirdi ki? Toplumsal yaşamda kargaşaya yol açan dünyevi tutkulardan kurtulan ruhum bu atmosferin üstüne yükselerek kısa sürede sayılarının artacağını umduğu semavi ruhlarla zamanından önce temasa geçerdi. İnsanların, bana bırakmak istemedikleri bu mutlu sığınağa yeniden dönmeme izin vermeyeceklerini biliyorum. Ama her gün hayal gücünün kanatları üzerinde oraya gidip, birkaç saat süreyle, orada yaşarken duyduğum zevklerin aynısını duymamı engelleyemezler. Orada yapacağım en tatlı şey gönlümce hayal kurmak olurdu. Orada olduğumu hayal ederek de aynı şeyi yapmıyor muyum? Daha da fazlasını yapıyorum, soyut ve tekdüze hayallerin altına onlara hayat veren çekici imgeler katıyorum. Kendimden geçtiğim anlarda bu imgelerin amacını duyularımla kavrayamıyordum, ama şimdi, hayallerim derinleştikleri ölçüde bu imgeleri daha canlı çiziyorlar. Çoğu kez, gerçekten orada olduğum zamandakinden daha fazla onların arasındayım ve daha çok zevk alıyorum. Bahtsızlığım şu ki, hayal gücüm ateşini yitirdikçe bu daha zor oluyor ve uzun sürmüyor. Ne yazık ki tenin, bedenden ayrılmaya başladığı an, onu en silik şekilde gördüğümüz andır. 

ALTINCI GEZİNTİ

Hiçbir mekanik hareketimiz yoktur ki, aramasını bilirsek, sebebini kalbimizde bulamayalım. Dün Gentilly taraflarında Bievre ırmağı boyunca ot toplamaya giderken yeni bulvardan geçerek, Enfer Kapısı’na’ yaklaştığımda sağa döndüm, tarlalar arasından geçerek, bu küçük ırmağa paralel uzanan tepelere ulaşmak için Fontainebleau yolunu izledim. Bu yürüyüşün kendi başına pek önemi olmamakla birlikte, birçok kereler mekanik olarak {burada zaten “mekanik” kelimesini kullanmışım. Yukarıda da kullanabiliriz. }aynı yerden dönmüş olduğumu anımsayınca, bunun nedenini araştırmaya koyuldum ve bu nedeni ortaya çıkardığımda kendimi gülmekten alamadım. 

Bulvarın bir köşesinde, Enfer Kapısı’nın yanı başında yaz günleri meyve, bitki özü ve küçük ekmekler satan bir kadın bulunmaktadır. Koltuk değnekleriyle sekerek gelip geçenden sevimli tavırla da sadaka isteyen kibar, ama topal küçük bir oğlu var bu kadının. Bu küçük adamla bir tür tanışıklığımız oluşmuştu. Oradan her geçişimde, hiç sektirmeden yanıma gelir, iltifatlarda bulunur ve sadakasını alırdı. Başlangıçta onu görmekten hoşlanıyor ve seve seve para veriyordum. Bir süre aynı zevkle para vermeye devam ettim, hatta çok hoş bulduğum küçük gevezeliklerini teşvik ettim. Alışkanlık derecesine gelen bu zevk, bilmiyorum nasıl oldu, çok geçmeden sıkıntı veren bir göreve dönüştü, özellikle de dinlemek zorunda kaldığım, beni tanıdığını belli etmek için Bay Rousseau diye hitap ettiği, ona bunu öğretenler kadar beni tanıdığını ortaya çıkaran bezdirici söylevlerden sıkıldım. O zamandan sonra oradan daha az isteyerek geçtim, sonunda o engele yaklaştığımda farkına varmadan başka yöne dönme alışkanlığı edindim. 

İşte düşünmek suretiyle bulduklarım; tüm bunlar, o zamana kadar açıkça aklıma gelmemişti. Bu gözlem, eylemlerimin çoğunun gerçek ve temel sebeplerini çoktandır sandığım kadar bilmediğimi kanıtlayan bir dizi başka olayı anımsattı. İyilik yapmanın, insan kalbinin tarlabileceği en gerçek mutluluk olduğunu biliyor ve hissediyorum, ama uzun yıllardır bu mutluluktan yoksun bırakıldım ve benimki kadar zavallı yazgısı olan bir kişinin iyi seçilmiş ve yararlı bir tek gerçek iyilik yapması umulamaz. Yazgımı yönetenlerin en çok önem verdikleri şey beni sahte ve aldatıcı görünüşlerle çevrili tutmak olduğundan, erdemli bir davranış, beni düşürmek istedikleri tuzağa çekmeye yarayan bir yemden başka bir şey değildir. Bunu biliyorum; bundan böyle elimden gelebilecek tek iyiliğin, istemeden ve bilmeden kötülük yapmak korkusuyla her türlü eylemden kaçınmak olduğunu biliyorum. 

Ama yüreğimdeki sese uyarak başka gönülleri memnun edebildiğim daha mutlu anlar oldu; bu zevki her tadışımda tüm diğer zevklerden daha tatlı bulduğumu söylemek benim için bir şeref borcudur. Bu eğilim güçlü, gerçek ve saftı ve ruhumun derinliklerinde hiçbir şey onu asla yalanlamadı. Bununla birlikte, ardları sıra sürükledikleri görevler zinciri yüzünden yaptığım iyilikleri çoğunlukla bir yük gibi gördüm; o zaman zevk ortadan kalktı ve başlangıçta göstermekten hoşlandığım ihtimam, devamında hemen hemen dayanılmaz bir sıkıntıya dönüştü. Kısa süren refah dönemimde birçok insan bana başvurdu ve onlara verebileceğim hizmetlerden hiçbiri onlardan esirgenmedi. Ama canı gönülden yaptığım bu iyilikler, önceden göremediğim ve artık yakamı kurtaramadığım bir yığın yükümlülük altına soktu beni. İlk hizmetlerim, o iyiliği görenlerin gözünde devam etmesi gereken iyiliklerimin başlangıcından başka bir şey değildi. Gördüğü iyilikle kancayı bana takan herhangi bir bahtsız, özgür irademle yapılan bu ilk iyiliği, daha sonra duyabileceği bütün ihtiyaçlar için sınırsız bir hak haline getiriyordu ve onları yerine getiremeyecek durumda oluşum bir özür olarak kabul edilmiyordu. İşte en tatlı zevkler yük niteliğinde yükümlülüklere böyle dönüşüyordu. 

Bununla birlikte bu zincirler, kimse tarafından tanınmadan, karanlıklar içinde yaşadığım sürece pek ağır gelmedi. Ama yazılarım nedeniyle kişiliğim ortaya çıkınca -mutsuzluklarımla fazlasıyla ödediğim ciddi bir hata elbette- tüm dert sahiplerinin ya da sözde dert sahiplerinin, kandıracak birini arayan tüm serüvencilerin, bana büyük itibar ettikleri bahanesiyle şu veya bu şekilde beni elde etmeye çalışan herkesin genel başvuru adresi oldum. Ancak bundan sonra, iyiliğin kendisi de dahil, bütün doğal eğilimlerimizin ihtiyatsızca ve düşünmeden toplum hayatına sokulması durumunda nitelik değiştirerek çoğu kez, başlangıçta yararlı oldukları ölçüde zararlı olabileceklerini anladım. Bu türden birçok acı deneyim, yavaş yavaş başlangıçtaki eğilimlerimi değiştirdi, daha doğrusu onları gerçek sınırları içine çekti ve başkalarının kötülüklerini kolaylaştırmaktan başka bir işe yaramadığında, iyilik yapma eğilimime körü körüne kapılmamayı öğretti. 

Bu deneyimlere hiçbir şekilde yanmıyorum, çünkü üzerilerinde düşünerek kendimi tanımam konusunda ve daha önce yanılsama içerisinde olduğum davranışlarımın gerçek sebepleri hakkında bana yeni bilgiler sağladılar. Bir iyiliği zevkle yapabilmek için zorlanmadan, serbestçe hareket edebilmem gerektiğini ve iyi bir işten alacağım tadın yok olması için onun benim için bir ödeve dönüşmesinin yettiğini gördüm. Böyle olunca, mecburiyetin ağırlığı en tatlı zevkleri benim için bir yük haline getiriyor ve yanılmıyorsam Emile’de dediğim gibi, sanıyorum ki Türklerin arasında yaşıyor olsaydım, tellallar kocalık görevini yapma saatinin geldiğini haber verdiğinde kötü bir koca olurdum. 

İşte kendi erdemim konusunda çoktandır beslediğim fikirleri adamakıllı değiştiren şey; çünkü eğilimlerimize uyarak hoşumuza giden iyilikleri yapmamızın erdemle hiçbir ilgisi yoktur. Erdem, eğilimlerimize karşı koyarak, görev duygusunun bize emrettiği şeyleri yapmaktır ki, dünyada bunu en az ben yapabildim. Doğuştan duyarlı ve iyi olduğum, zayıflık derecesinde merhametli olduğum ve cömertlik karşısında ruhum yüceldiği için, yüreğime seslenildiğinde insanca, iyiliksever, yardımsever eğilimler, hatta tutkularla davrandım; insanların en güçlüsü olabilseydim en iyisi ve en merhametlisi olurdum ve içimdeki intikam arzusunu söndürmek için kendimden intikam alabilmem yeterdi. Kendi çıkarlarıma karşı rahatlıkla adil olabilirdim, ama değer verdiğim kimselerin çıkarlarına karşı adil olma kararını alamazdım. Görevimle kalbim birbiriyle çeliştiğinde, birincisi nadiren ve kendimi zorlamamla zafer kazanabildi, o zamanlar çoğu kez güçlüydüm, ama eğilimlerime karşı davranmak benim için her zaman imkansız olmuştur. Emir ister insanlardan, ister görevden, hatta isterse zorunluluktan gelsin, yüreğim sustuğunda, iradem sağır kalır, ve boyun eğemem. Beni tehdit eden kötülüğü görürüm, ama onu önlemeye kalkışmaktan çok, bırakının olsun. Bazen büyük bir gayretle girişirim, ama bu gayret beni çabucak bezdirir ve tüketir; devam edemem. Yaparken zevk almadığım şeyleri sürdürmek benim için çok geçmeden olanaksızlaşır. 

Dahası var. Mecburiyet benim kendi arzularımla çakıştığında, mecburiyetin baskısını hissetmemle arzum yok olur, gönülsüzlüğe, hatta tiksintiye dönüşür, benden istenen, hatta istenmediği halde kendiliğimden yaptığım iyilik bir yük haline gelir. Karşılık beklemeden yapılan bir iyilik, yapmaktan hoşlandığım bir şeydir. Ama iyilik gören kişi, bu iyiliğin devamını bir hak olarak isteyip, reddetmem durumunda beni nefretiyle ödüllendirirse, ona bir kez iyilik ettim diye sürekli velinimeti olmam zorunluluğunda diretirse, o zaman sıkıntı başlar, zevk yok olur. Onlara boyun eğdiğim zaman yaptıklarım zayıflıktan ve utançtandır, bundan dolayı kendimi alkışlamak bir yana, istemeden iyilik yaptığım için kendimi kınarım. İyilik yapan ile iyilik gören arasında bir çeşit sözleşme hatta sözleşmelerden en kutsalı olduğunu biliyorum. İkisi birlikte bir nevi toplum oluştururlar, genel olarak insanların oluşturduklarından daha dar bir toplum. 

İyilik gören sessizce minnettar kalırsa, iyilik yapan da aynı şekilde, karşısındaki buna değdiği sürece, elinden geldikçe ve isteniyorsa iyiliklerini sürdürmeye kendini adar. Bunlar kesin hükümler olmayıp, aralarında kurulan ilişkinin doğal sonucudur. Kendisinden istenen karşılıksız bir hizmeti ilk kez reddeden kişi, reddettiği kişiye bundan şikayetçi olma hakkını vermez, ama benzer bir durumda aynı kişiye daha önce yaptığı aynı iyiliği yapmayı reddeden kişi, doğmasına izin verdiği bir umudu kırmış olur; kendi yaratmış olduğu bir beklentiyi boşa çıkarmış, yalanlamış olur. İnsan bu ikinci tür reddedilişte, bilmem neden, ilkinden daha fazla haksızlık ve sertlik hisseder, ama yüreğimizde çok değerli bir yeri olan ve kolay kolay vazgeçemediğimiz bir bağımsızlığın ürünüdür. Bir borç ödediğimde görevimi yapmış olurum, bir bağışta bulunduğumda kendimi hoşnut ederim,. Oysa görevini yerine getirmenin zevki, yalnızca erdemli olma alışkanlığının sağlayabileceği bir zevktir: Bize doğrudan doğadan gelen zevkler o kadar yükseklere ulaşamazlar. 

Birçok üzücü deneyimden sonra, eğilimlerime kapılmanın sonuçlarını önceden görmeyi öğrendim ve düşünmeden harekete geçmenin yol açacağı tutsaklığın korkusuyla yapmayı istediğim ve yapabileceğim birçok iyilikten geri durdum. Bu korkuyu her zaman hissetmedim; aksine, gençliğimde yardım ettiklerime karşı bir sevgi duyuyor ve çoğu kez onların da çıkar duygusundan çok minnettarlıkla sevgi beslediklerini hissediyordum. Ama felaketlerim başlar başlamaz, başka her konuda olduğu gibi bu konuda da işin rengi değişti. O zamandan sonra daha öncekine benzemeyen bir kuşak içerisinde yaşadım ve başkalarına karşı duygularım, onların duygularında gördüğüm değişikliklerden incindi. Birbirinden bu kadar farklı iki kuşağın önce birinde sonra öbüründe yaşadığını gördüğüm aynı insanlar, deyim yerindeyse kendilerini önce biri, sonra diğeri içinde erittiler. Başlangıçta doğru ve içten insanlar iken, değişerek diğerleri gibi oldular, zamanın değişmesiyle insanlar da değiştiler. Daha önceki duygularımın doğmasına yol açan niteliklerin tersine nitelikler kazanmış bu insanlara karşı aynı duyguları nasıl koruyabilirdim! Onlardan nefret etmiyorum, çünkü nefret etmeyi bilmiyorum, ama ne onları hor görmekten ne de onların bunu anlamalarına izin vermekten kendimi alabiliyorum. 

Belki ben de, farkına varmadan, gereğinden fazla değiştim. Nasıl biri, benimkine benzer bir durumda değişmeden kalabilirdi? Yirmi yıllık deneyimden sonra, yüreğimin doğadan aldığı bütün iyi eğilimlerin yazgım ve yazgıma yön verenlerce kendime ve başkalarına zarar verecek bir niteliğe dönüştürülmüş olduğu kanısına vardığım için, benden istenen her iyiliği, artık, arkasında yalnızca kötülük gizlenen bir tuzak olarak görüyorum. Biliyorum ki eylemimin sonucu ne olursa olsun, iyi niyetim övülmeye değerdir. Bu kuşkusuz doğru, ama artık hiçbir çekiciliği kalmadı, ve bu uyarıcı olmayınca ilgimi yitiriyorum, yüreğim buz kesiyor, gerçekten yararlı bir şey yapmak yerine yalandan bir şeyler yapıyor, özsaygımın yaralanmış olması ve aklımın kabul etmemesi yüzünden yardım etmek için yanıp tutuşacağım şeylerde gönülsüzlük ve isteksizlik gösteriyorum. 

Ruhu yücelten ve güçlendiren türde bahtsızlıklar vardır, ama onu alçaltan ve öldüren türleri de vardır

Yazgım, daha sonraki tuzaklara düşmemi uzun süre kolaylaştıran ilk tuzağa ta çocukluğumda düşürmüştü beni. İnsanların en kolay inananı olarak doğmuşum ve kırk yıl boyunca bu güvenim bir defa bile boşa çıkmadı. Birden yeni bir ortamda başka türden insanlar arasında kalınca, birini bile fark edemeden binlerce tuzağa düştüm ve yirmi yıllık deneyim, yazgım konusunda gözlerimin açılmasına zor yetti. Bana karşı gösterdikleri içtenlikten uzak, yapmacıklı davranışlarda yalan ve ikiyüzlülükten başka bir şey bulunmadığı kanısına varınca çabucak öbür tarafa geçtim: Çünkü bir defa doğal durumumuzdan çıktık mı artık hiçbir sınır bizi durduramaz. O andan itibaren insanlardan iğrendim ve bu konuda onlarınkiyle yarışan iradem onların bütün entrikalarının yapamayacağı kadar beni onlardan uzak tuttu.