Ruhun Yalnızlığı

Sadece tanımadığımız ve yardımımızı isteyen kişilerde değil, bize yakın olan ve görünüşün aksine, acılı ve gizli bir yalnızlığın kırılgan kabuğunda yaşayan yakınlarımızda da yalnızlığın parlak, zaman zaman da gözle görünür olmayan izlerini ayırt etmek zordur. Bunu yapmak kolay değilse de, kesintili sözlerin ve dile getirilmemiş sözlerin dilini, sözcüklerin yerine geçen yüz ve mimiklerin dilini dinleme konusunda kendimizi sürekli eğitmekle mümkündür. Böylelikle acılı ve nostaljik bir yalnızlık durumunu istemli bir tecrit durumundan, dünyadan ve başkalarından bilinçli olarak ayrılmaktan, kendi kendimizle ve başkalarıyla diyalog kurmayı istençli olarak reddetmekten ayırt etmemiz, bu ikisini birbirine karıştırmamamız da mümkün olabilecektir.

**Tıpkı sessizlik gibi, yalnızlık da, günlük hayatı daha iyi yaşamamızı sağlayan içsel bir deneyimdir; hayatta asli olan ile, çoğu zaman, fazla anlam yüklediğimiz, asli olmayan şeyleri ayırt etmemizi sağlar. İçsel hayatımıza, yalnızlığa ve sessizliğe girdiğimizde, düşünüm ve içe bakışın, duyarlılığın ve merhametin, beklentilerin ve umudun, tefekkür ve duanın önemini fark ederiz: En nihayetinde bunlar, düşünce ve eylemlerimizi emanet etmemiz gereken erdemlerdir.

**

Başkalarıyla her karşılaşmamızda, acının ve ıstırabın olası gölgelerini, ruhun kayıplarını ve insanların hissettiği yalnızlığın sessiz çığlığını aramaktan ve seçmeye çalışmaktan yorulmayalım. Olumsuz yalnızlıktan, tecritten ayırt edilmesi zor olsa da, kuşkusuz ki yalnızlık, ruhun kökten ve hiç bitmeyecek bir gereksinimidir.

**

Yalnızlık, hayatımızın hiç değilse bazı saatlerinde yaşamadan edemeyeceğimiz ve başkalarının görmesini engelleyen pek çok maskenin yüzümüze inmesiyle karanlıkta kalan içsel bir deneyimdir. Metaforik yönüyle yalnızlık, yaşamın yok edilemeyecek bir koşuludur; düşünüm ve tefekkür arzusu, hüzün ve kaygı, sessizlik ve dua, bekleyiş ve umut ona yansır. Ama yalnızlıkta dünyada olup bitenleri dinlemeye ve hayattaki değerlerle ve dayanışmayla uyum içinde olmaya yönelik hayati atılım hiç eksik olmaz; kendi benimizin, kendi bencilliğimizin çorak ve kuru halkalarına takılıp kalmayız.

**

Yüzler ve bakışlar, bizi insan kalbinin uçurumlarına; beden acısına ve ruh acısına, kaygıya ve hüzne, huzursuzluğa ve tutkuya, zaman zaman sevince ve umutsuzluğa, tebessüme ve gözyaşlarına, bekleyişe ve umuda kaptırır.

**

Yalnız olmak için yaratılmadık, sadece başkalarının kaderiyle sürekli olarak ilişki içinde olarak yeniden keşfedebileceğimiz ve kendimizi tam olarak gerçekleştirmemizi sağlayacak anlam ufuklarında bulunmak üzere varız. Asla yalnız olmamalı, asla yalnız başına kalmamalıyız: Her defasında kendimizle ve başkalarıyla: Paulusvari umut içimizdeyse, Tanrı’yla, sonsuz bir diyalog kurmamızı ve bu diyaloğu yenilememizi sağlayacak bir vaha, bir ara mahiyetinde yalnızlıktan ve sessizlikten vazgeçemeyecek olsak da, asla yalnız olmamalıyız. Yalnızlıkta insan hem yalnızdır hem de değildir, bu, yalnızlığın, dünyadan, insanlardan ve şeylerden uzak kalmak niyetinde olunmasına ya da bunun dayatılmasına ya da içselliğe doğru gizemli bir yol izleyen özgür bir seçim olmasına bağlı olarak değişmektedir.

**

Yalnızlıktan ve tecritten söz ederken, acı meselesine, beden acısına ve ruh acısına, ıstıraba değinmeden edemem. Bunların her ikisi de, insanın kendi kendisiyle ve başkalarıyla, dünyayla ilişki kurmasının farklı bir biçimidir; her ikisi de yalnızlıkla, yalnızlığı beraberinde sürüklemekle ve yalnızlığı artırmakla ilintilidir. Acı ya da ıstıraptan ölünebileceği gibi, yalnızlıktan da ölünebilir, ama bu, farklı bir ölüm şeklidir.

**

Fiziksel acının karşısında psişik acı vardır: Bu, depresyon ve kaygıyla ortaya çıkar ama aynı zamanda sevilen bir kimsenin ölümü ya da yalnızlık deneyimiyle, herkes tarafından terk edilmiş olmak ya da terk edilmiş hissetmekle de belirir. Psişik acıya, toplumsal kaynaklı acılar eşlik eder: İşsizlik, kavranması öylesine güç olan iç huzursuzluğu ya da umutsuzluk mevsimlerinde yaşadığımız anlayışsızlıklar buna örnektir. Ancak inanç bunalımından ya da suçluluk hissinden, hiçbir suç işlenmediği halde de umudu dağlayan suçluluk hissinden ve günlük hayattaki ilişkilerde ortaya çıkan pek çok olası zorluktan kaynaklanan ruhsal acılar da vardır ve bütün bunlar, zaman zaman, bizi seven ama içselliğimizde saklı acının gölge ve karaltılarını göremeyen kişilerin huzurunda gerçekleşir.

**

Bir diğer deyişle, acı, içimizdeki düşünsel sahaları genişletir ama iç sızlatıcı olduğunda dünyayla etkin bir şekilde ilgilenme olanağımızı elimizden alır.

**

Acı ruhumuzu sardığında ve içimizdeki en gizli saklı telleri yıpratıp kopararak bize zulmettiğinde, insanların ve nesnelerin dünyasından kopmaya, soyutlanmaya ve başkalarıyla olan ilişkilerimize farklı farklı ölçülerde zarar vermeye yöneltiliriz.

**

Acının ve acıların anlamını yakalamak kolay değildir: Kaçınılmaz olan bir acı ve de sakınılır olan bir acı vardır; insanın içinde bulunduğu halin kırılganlığını gösteren bir acı vardır, anlamı elden kaçan ya da kaçar gibi olan bir acı da vardır; Leopardi’nin söylediği cinsten, insanlık haline derinden bağlı olan bir acı vardır ve psikotik bir deneyimin bağrından doğan, psikoz ortadan kalktığı zaman kuruyup uçuveren bir acı vardır; görünür olan acı ve görünür olmayan acı da vardır.

**

Yalnızlığa dönüşen acı ve acıyla dolan yalnızlık, beraberinde dur durak bilmeyen kaygı ve umutsuzluk çağlayanlarını sürükleyiverir.

**

Ruh acısı, kaygıdan ve hüzünden, huzursuzluktan ve özlemden, ölüm arzusundan ve umudun défaillance*ından doğar ve başımıza gelenlerle depreşen bu yaralı duygular ne zaman üzerimize inecek olsa, geleceğin, her nevi geleceğin ufku kararır. Şimdiki zamanın, geçmiş tarafından yutulmuş ve aşkınlığa varmaktan âciz olan bir şimdiki zamanın acımasız dikenleri ancak beklenti ve umut kırıntılarının hayatta kalmasına izin verir. Hayatın anlamı, hayata bir zamanlar anlam veren şeyler zarara uğrar ve yaşamanın, başkalarıyla birlikte yaşamanın, hayatımıza anlam veren deneyimleri yeniden yaşamanın zorluğu kati ve tehlikeli bir şekilde artar. Ruhun acısıyla, dünyada varoluş şeklimiz kökten bir değişikliğe uğrar ve başkalarının, yakın ve uzak kişilerin sevgi ve dayanışma sözleri de cılızlaşır; kadın olsun, erkek olsun hastalarda herhangi bir yankı ya da rahatlama uyandıramaz.

**

Her depresyon, her melankoli, iç içe giren akıntılar gibidir ve onlara, yalnızlık isteği ve umutsuz bir yalnızlık arayışı eşlik eder. Bu yalnızlık, bizi dikkati dağıtan şeylerden ve rutin dünyasından koparan ve içselliğimizin gayeleri, öznelliğimiz üzerine düşünmeye sevk eden bir yalnızlıktır. 

**

Depresyon, her birimizin içinde oturan bir yabancıdır ve olası nedenleri arasında, yalnızlığın acılı ve karanlık mevcudiyeti bulunur: Yalnızlık depresyonun sonucu olabileceği gibi, depresyonun nedeni de olabilmektedir ve bunların ikisinin arasında gizemli bir döngü vardır. Depresyona, bir başka tabirle melankoliye ve onu besleyen kırılganlığa, acıya ve ıstıraba; bizi içimize, içselliğimize, öznelliğimizin derin sahalarına inmeye davet eden özel ufuklar eşlik eder.

**

 Her talihsizlik deneyiminde, talihsizliğin kendi içinde beslediği kötülük deneyiminde, zamanın bu dönüşümü mevcuttur. İnsan artık geçmişte yaşamaz ve karşısında sonu olmayan bir istikbal uzanmaz, geleceğe dair olası hiçbir umudu kalmaz: İnsan, zamanın her yönden kuşatan ve taşa çeviren bir şimdiki zamanın yakıcı gerçeğinde yaşar. Talihsizlik, ona maruz kaldığımızda ve üzerimize indiğinde bizi kuşatır: Kafkavari surlar bizi başkalarının dünyasından ayırır ve içine gömülü olduğumuz hapsin parmaklıklarından bakmamıza bile müsaade etmez.

**

Acının hayatımıza girmemesi mümkün değildir: Belki, zaman zaman, fiziksel acının, beden acısının çehresini keşfetmediğimiz olur, ama hayatımızın hiç olmazsa bazı zamanlarında, sonsuz başkalaşımıyla ruh acısı bize yabancı kalmayacaktır. Elbette ki fiziksel acı olgusu hepimiz için aynıdır: Acının yoğunluğunun, süresinin değiştiği gibi acıya yönelik kişisel duyarlılık da değişir: Buna, her halükârda tecrit, insanların dünyasından kopma olan yalnızlığa ilişkin farklı bir algı da eşlik eder. Oysa ruh acısının, onun oluşumunun tekbiçimli bir yanı yoktur: Her birimiz onu kendi duygusal ve varoluşsal yansımalarımızla, zaman zaman karanlık ve kaskatı, zaman zaman da hayata ve umuda açık, kendimize has yalnızlık deneyimlerimizle yaşarız. Ama her halükârda beden acısı geçince bellekte bir iz bırakmaz; oysa ruh acısı, derin ise silinmez: Beklenmedik ve öngörülmez olayların izinden yeniden doğabilir.

Böylelikle de beden acısına ve ruh acısına, yalnızlığı yaşamanın iki farklı biçimi eşlik eder. Beden acısında, fiziksel acıda dünyayla olan her bağlantı kopar ve acı dinene dek içinden çıkılmayan esaslı bir tecrit kasırgasına kapılınır. İnsan kendi içine döner: Bedenin ve ruhun içine daldığı bir şeyin içinde esir kalınır. Acının dinmesini beklerken, düşünceler ve duygular, umut kırıntısı bırakmayan bu kasırga tarafından soğurulur.

**

Sessizliğin ve umudun sözcükleri, tedavi eden sözcükler; ancak acının, dile gelmez de olabilen, izleri mevcutsa ya da mevcut olmuşsa ortaya çıkmaktadır. Eğer acı bize yabancıysa, eğer bilmediğimiz bir şeyse, acının ve yara almış yalnızlığın sınırlarını yıkan sözcükleri bulmamız ya da yeniden ortaya koymamız olanaksız olacaktır. 

Bunlar, Emily Dickinson’ın kısa ama yakıcı bir şiirinde söylediği şeylerdir: 

Başka bir kalp gidemez 

Kırık bir kalbe 

Aynı yüksek imtiyazdan 

Mustarip olmadıkça kendi de 

İç sızlatan kalplerin gizli saklı yerlerinde neler olduğunu ve onlara neyin yardımcı olabileceğini sezmemizi ve hissetmemizi sağlayabilecek tek şey, acıyı, zaman zaman öylesine görünmez ve öylesine değişken olan ruh acısını, tanımış ve deneyimlemiş olmaktır.

**

Kaygı ve korku her birimizin hayatında yer alan temel yapı taşlarıdır; ancak ortaya çıkışları, gelişimleri birbirlerinden farklıdır. Kaygı, her bir deneyimimizin, her bir acımızın, başımıza gelen her bir insani durumun ötesinde meydana gelmektedir. Kaygı, özellikle de, hayattaki büyük dönemeçlerde, büyük yaşamsal dönüşümlerde ortaya çıkmaktadır. Her dönemeç karşımıza farklı manzaralar çıkarır, her dönemeç farklı bir hayat deneyiminin eşlikçisidir ve büyük dönemeçlerde, bir yaşam biçiminden diğerine geçerken, çocukluktan ergenliğe, gençlikten yetişkinliğe, yetişkinlikten yaşlılığa yol alırken, hayatın bu can alıcı dönemeçlerinde en nihayetinde ölüm kaygısı olan kaygının beklenmedik kaynaklarım karşımızda buluveririz. Korku ise, hayatta yer alan temel, görmezden gelinemeyecek ve silinemeyecek bir deneyim olmakla birlikte, yaşamın her döneminde ortaya çıkmaktadır: Belli olayların sonucu mahiyetindedir. Tek bir korku yoktur, sonsuz sayıda korku vardır: Her biri, belli başlı durumlara, belli başlı olaylara, belli başlı nedenlere bağlıdır.

**

3. Yitik Mutluluğun Arayışında 

Yalnızlık konusu, mutluluk ve mutsuzluk adını alan iki büyük karşıt duygusal deneyime dokunur; bu ikisi yalnızlıkla, söz gelimi acı ve ıstırap kadar sıkı bir bağ içinde olmamakla birlikte, gene de ilintilidir. Mutlu olduğumuzda içsel yalnızlığımız, bizi içimizdeki gizli özsularına götüren yalnızlığımız her halükârda içimizdedir; mutsuz olduğumuzda ise, içimizde olumsuz yalnızlık, bizi insanların ve nesnelerin dünyasından koparan tecrit yalnızlığı mevcuttur. Yalnız olmak, salt yalnızlık; sevgi ve umut çölünde su yüzüne çıkan mutsuzluğun olası nedenleri olarak görülmeden edilemez. An gelip de mutluluk gidince, ardında, hiç olmazsa kısmen depresyon demeye alışageldiğimiz klinik acı biçimiyle özdeşleşen yitik mutluluğun acımasız gölgelerini bırakır. Tabii ki her şey birbiriyle ilintilidir; mutluluk ile mutsuzluk, mutsuzluk ile tecrit ve her türlü insan ilişkisini yitirme birbiriyle bağlantılıdır ve bu durum, beraberinde, hayatın anlam kaybını, zaman zaman da ölmeye gönüllü olmayı getirmektedir.

**

Rainer Maria Rilke mutluluğun duygusal karşıt gerçekliğinin mutsuzluk olduğunu söyler, sevinçte ise bu yoktur. 

Mutluluk insanların içine dalar, mutluluk kaderdir; sevinci ise insanlar kendi içlerinde filizlendirirler, sevinç kalbin üzerindeki güzel bir mevsimdir sadece; sevinç insanların erkinde olan en büyük şeydir. 

Sevinç ve mutlulukta, zamanın öznel, içsel deneyimi birbirinden farklıdır: Birinde zaman, gelecekten şimdiki zamana, şimdiki zamandan geçmişe sonsuz bir şekilde akar; diğerinde ise anda, Augustinus’un tabiriyle şimdinin şimdisinde yaşanılır ve zaman unutulur, zamanın üstündeymişçesine hissedilir.

**

Mutluluğu nasıl aramalı, onu nerede bulmalıdır? Augustinus’un İtiraflar’da, insanın kendini boyuna kaybettiği ve hiçleştiği bu kitapta yanıtladığı soru budur.

Mutlu yaşam insanların hepsinin arzuladıkları şey değil midir? Mutlu olmayı istemeyen kimse var mıdır? İnsanlar mutluluğu bu kadar arzuladıklarına göre onu bir yerlerde tanımış olmalılar. Mutluluğu sevmeleri için onu bir yerlerde görmüş olmalılar. Kuşkusuz bu duygu içimizde, ama nasıl, bilmiyorum. Mutluluğa fiili bir şekilde sahip olmak da bir çeşit mutluluktur. Kimileri de sadece umut ederek mutlu olurlar. Bunlar mutluluğa fiili anlamda sahip olanlardan bir derece daha düşük seviyede sahipler. Bununla birlikte bunlar mutluluğu hiç tanımayanlardan daha üstündür. Mutluluğu hiç tanımayanlar bu şekilde mutlu olmak istemezler, ancak mutluluğu istedikleri kuşku götürmez. 

**

Hele mutluluk gibi muammalı ve ele avuca sığmaz duygusal deneyimlerden birini ortaya koyacak sözleri bulmak daha da zordur. Bu konuyla ilgili olarak, öylesine belirsiz ve öylesine değişken bir duygu olan mutluluğa dair her arayışın karmaşık ve geçici olacağını söyleyen Zygmunt Bauman’a başvurmak isterim. Polonyalı büyük sosyolog şunları söyler: 

Mutluluk üzerine tartışmasız ve kesin saptamalarda bulunmak mümkün müdür? İşte bunlardan biri: Mutluluk iyi, arzulanır ve kayda değer bir şeydir. Ve bir saptama daha: Mutlu olmak mutsuz olmaktan iyidir. Ancak bu iki haşiv mutluluğa dair emin ve temelli bir şekilde söylenebilecek aşağı yukarı her şeydir. “Mutluluk” kavramına ilişkin yapılacak başka herhangi bir saptama kuşkusuz ki tartışma yaratacaktır. Dışarıdan bir gözlemcinin gözüyle, birinin mutluluğu bir başkasına dehşet verici gelecek bir şeyden çok zor ayırt edilebilecektir. (…) Bütün hayatı boyunca belirsiz ve tartışılır kavramları saptayıp açıklığa kavuşturmaya, meseleleri herhangi bir karşı-savdan muaf tutacak, bir diğer deyişle onları kabul edilir ve son aşamada, herkes tarafından kabul görecek bir şekilde “düzenleyecek” bir tanıma ulaştırmaya vakfetmiş (ve muazzam neticeler almış) Immanuel Kant bile, “mutluluk” kavramı söz konusu olduğunda, kendini, buna ilişkin her ümidi bir kenara bırakmak durumunda hissetmiştir.

**

Otto Friedrich Bollnow çok güzel bir kitabında hüznün ve acının insanın diğer insanlarla ve olaylarla bağını kopardığını ileri sürmektedir; keyifli, mutlu ruh hallerinin ise bizim ve başkalarının yaşadığı deneyimlere yönelik bilgi alanımızı genişlettiğini, bizleri aksi takdirde ulaşamayacağımız gerçekliklere, algı ve sezgilere götürdüğünü söylemektedir.

**

Dil, varolmanın evidir tabii; bu sebeple, fenomenolojik dilden, sınırlara ve varoluş nedenlerine dair farklı bir düşünce, içsel ve ilişkisel yönde edinilmiş mutluluk olanaklarının doğabileceğine inanmak isterim. Ve büyük mutluluk, hayata anlam veren ve zamana meydan okuyan mutluluk ile küçük mutluluk, zayıf ve uçup kaçıcı, kırılgan ve dayanaksız, geçip gidici ve gezgin deneyimlerde hayatın anlamını keşfetme yanılsamasına kapılan mutluluk arasında var olan farkları hep daha somut ve gözle görülür kılmanın ne kadar gerekli olduğunu vurgulamak isterim. Büyük mutluluk, içsel deneyim anlamındaki mutluluk, her zaman çözümlenemeyen gizli patikalarla da olsa, daima geleceğin hafızası olan ve tıpkı kendi gibi, geçmişten geleceğe dur duraksız uzanan umutla ilintili olmak zorundadır.

**

Havayı bölen ve ayağını yerden kesen kuşlar gibi değil de, ekinlerin arasında salman rüzgâr gibi, denizin tatlı titrekliği gibi ve bulutlanır hülyalı seyri gibi hafifti yürüyüşüm. Varlığım, denizin derinliklerinin şeffaflığıydı, gecenin sessiz ve eskilerde kalmış mutluluğuydu, öğlenin sessizliğinde konuşan yalnızlık yankısıydı. Her duygu ezgili bir yankıyla ruhumda tatmin ve istirahat buluyordu. Her bir düşünce zihnimde mutluluğun yüce ışığında dönüşüyor, en uçup kaçıcı ve en tuhaf fikir, en zengin ve en derin düşünce oluveriyordu. 

Mutluluğun bu olağanüstü olgusu, dehayla birleşmiş bir hastalıktan doğmakta ve hastalığın yok olmasıyla çözülmektedir ve bu, zaman zaman, anlık, hızlı ve akıcı, elle tutulmaz ve uçucu olan ve birkaç adım sonra depresyon seli tarafından yutulacak bir mutluluktur. 

**

Mutluluk, ister bir ütopya, ister yaşanmış bir deneyim olsun, her halükârda, her insanın arzuladığı yaşamsal bir durumdur; insanlar ona ulaşmayı beceremediklerinde, bu başarısızlığı başkalarına ya da aşk, sağlık, para, dış görünüş, çalışma koşulları, yaş ve benzeri gibi kontrolümüz dışında olan etkenlere, dış şartlara atfederler. Bu; çoğumuzu, mutlu olma da demiyorum ama hiç olmazsa mutluluğa karşı istekli olma görevinden azat etmektedir çünkü bize bağlı olmayan koşullar karşısında yapabileceğimiz bir şey yoktur. 

Mutluluğun arayışı insan doğasının bir parçasıdır ve yazar bunu vurgulamaktadır, her birimize mutluluğa yönelik derin bir eğilim verilmiştir ve bu, entelektüel kapasitemizden, sosyal şartlarımızdan, sağlık durumumuzdan ve ekonomik olanaklarımızdan bağımsız olarak böyledir. Mutluluk, mutluluk deneyimi, aşkla, zevkle, başkaları tarafından sayılmak ya da takdir kazanmakla pek de ilintili değildir; en çok, kendini tamamen kabul etmekle, Nietzsche’nin “Neysen o ol” diyen aforizmasında ifade edilen şeyle ilintilidir.

…

Umberto Galimberti, mutluluğu etik bir şekilde yeniden temellendirirken ve kendi mutsuzluğumuzdan sorumlu olmadığımız savına karşı çıkarken, mutluluğun tam anlamıyla etik bir görev olduğunu kesin bir şekilde savunmaktadır: 

Sadece etrafımızdaki insanları olumlulukla beslediği için değil, doğrudan doğruya sınır tanımaz isteklerimizin önüne geçip yalnızca kendi imkânlarımıza uygun olanlarını kabul ederek kendimizi bilmemizi gerektirdiği için de bu böyledir. 

Mutluluk, sadece, kendini gerçekleştirmektir ve Galimberti sözünü şöyle sonlandırmaktadır: 

Mutluluk isteklerimizin doyumsuzluğuna demir atmadığında, ruhun eğilimine, cudaintoua* demir attığında, işte o zaman, kendini gerçekleştirmeyle birlikte ilerler ve bu özelliği nedeniyle de yitirilmesi ya da bizden alınması zordur. Dolayısıyla mutluluk, isteklerini tatmin etmek ve erdeme karşılık, alınan ödül anlamı taşımamaktadır, mutluluk erdemin kendisidir, insanın kendi öz başarısı için kendini yönetmesidir, çünkü insanın ölçüsü budur. 

**

Mutluluk zamanında, hayatın gölgelerini ve acının kaçınılmaz mevcudiyetini bilmezden gelen, sakin ve su gibi bir halde yaşanır. Mutsuzlukta, mutsuz ruh hallerinde ise; geleceği olmayan, insanı geçmişin suçlarıyla ve şimdiki zamanın, hiçbir ışık emaresi bulunmayan, kuru ve soğuk bir doku dokuyan bir şimdiki zamanın acısıyla yiyip bitiren bir zamanda hapsolunmuştur. Umut yoktur ve kişi, kendi öznelliğinin, tecrit-yalnızlığının içine kapanıvermiştir. İnsanın artık ne kendi için ne de başkası için dilediği bir şey vardır: İçinde duygusal yankılar uyanmaz, buna yabancılaşmıştır. Mutsuzluk zamanı, kısmen, depresyon zamanıyla örtüşür; bununla birlikte, İkincisi bir hastalıkken, diğeri değildir. Mutsuzluk halinde artık duygulanımsal deneyimler yaşanmaz olur; içimizde ve dışımızda olup bitenler bizi alakadar etmez gibidir. Her halükârda, mutsuzluk dünyası, depresyon dünyası gibi otistik ve içinden geçilmez bariyerler inşa etmemektedir. Bununla birlikte her ikisinde de intihar meylinden kaçış yoktur. 

Zamanı, ben’in zamanını, içsel zamanı yaşama şekilleri yıllarla değişir ve bununla eşzamanlı olarak da, mutlu olma şekli değişir. Bunlar, Arthur Schopenhauer’in önemli kitaplarından birinde muhteşem bir şekilde betimlenmiştir: 

Gençliğin gözüyle bakıldığında, yaşam sonsuz uzunluktaki bir gelecektir; yaşlılık gözüyle ise, oldukça kısa bir geçmiştir. 

Bundan başka, gayet net daha başka değerlendirmeleri de mevcuttur:

Gençliğimizde zaman bile daha yavaş atar adımlarım; bu yüzden yaşamamızın ilk çeyreği sadece en mutlu olanı değil, aynı zamanda en uzun olanıdır da, böylelikle geride de daha çok anı bırakır ve herkesin, sırası geldiğinde, sonraki iki çeyrekten daha çok bu dönemden anlatacak şeyi olacaktır.

Kendisi, çok güzel imgelerin izini sürerek, yine şöyle demektedir: 

Hatta, yılın ilkbaharındaki gibi, yaşamın ilkbaharında da, günler önce sıkıcı bir uzunlukta olacaklardır. Sonbaharda ise kısalırlar ama daha neşeli ve durağan geçerler.

**

Gençlikte mutluluğu deneyimleme şekilleri kökten bir biçimde değişir; bu dönemde asla ulaşılamayan ateşli bir mutluluğun peşine düşülür. Harika bir kelebek misalidir mutluluk, kısacık uçuşu süresince hemen kaçıverir. Yakalanması imkânsızdır. 

Yaşamın, ikinci yarısından çok fazla avantajı olan birinci yarısını, yani gençlik yıllarını bulandıran, hatta mutsuz kılan, yaşamda mutlu olmak gerektiği kesin varsayımıyla mutluluk peşinde koşmaktır. Umutların sürekli hayal kırıklığıyla sonuçlanmasının ve bunun sonucunda hoşnutsuzluğun ortaya çıkmasının nedeni budur. Düşlenen, belirsiz bir mutluluğun hayali görüntüleri gözümüzün önünden keyfi biçimlerde geçerler ve biz boş yere onların ilk görüntüsünü ararız. 

Hayatın ikinci yarısında hayal edilen ve yaşanan mutluluk biçimlerine yansıyan anlam ufuklarında bir değişiklik daha. 

Buna göre yaşamın ilk yarısının karakteri mutluluğa yönelik doyurulmamış bir özlem, ikinci yarısının karakteri ise mutsuzluk endişesidir. Çünkü bu ikinci yanda, az ya da çok belirgin bir biçimde, Kim mutlulukların hayalet gibi, buna karşılık acıların gerçek oldukları bilgisi de gelmiştir. Bu yüzden şimdi, en azından daha akıllı karakterler, hazdan çok, salt acısızlığa ve rahatsız edilmedikleri bir duruma ulaşmaya çabalayacaklardır.

**

Mutluluk sonsuzdur ve onu arzulamak insanı mutsuz eder; o halde, acıya neden olan bu kısırdöngünün kırılması için ne yapılabilir, neyin hayali kurulabilir? Ancak içimizdeki mutluluk arzusu kurursa, biraz daha az mutsuz bir hayata sahip olmamız mümkün olacaktır; bununla ilgili olarak Leopardi bir kez daha şunları söylemektedir. 

İnsan mutluluğu arzularsa, mutlu olamaz: Mutluluğu ne kadar az arzularsa, o kadar az mutsuz olacaktır; hiçbir şey arzulamazsa, mutsuz değil demektir. Dolayısıyla insan ve canlı, mutluluk düşüncesine odaklanmadığı, başka yerde söylemiş olduğum üzere eyleme ve iç ve dış meşgalelere kapıldığı ölçüde daha az mutsuz olacaktır.

**

Ancak her nevi mutluluk arzusundan vazgeçerek, mutsuz olmamamız mümkün olacaktır. Peki, gerçekten de böyleyse hayatı buna karşın yaşanır kılan nedir? İnsan, hangi umudu kalbinde canlı tutabilecektir? Bunlar Leopardi’nin görmezden gelmediği sorulardır elbet ve Zibaldone‘nin daha başka yerlerinde keskin bir keder renginde yeniden ortaya çıkarlar. 

Mutlu olma ümidini yitirmiş olan kişi, başkalarının mutluluğunu düşünemez çünkü insan bunu, ancak kendi mutluluğunun nazarında arayabilir. Dolayısıyla başkasının mutsuzluğuyla da ilgilenemez.

**

Mutsuzluklar hayatımızı sardığında, derinden değişiriz; farklı duygulanımsal özelliklerine karşın mutsuzluğun olası imgeleri olabilen hüznün, kaygının, umutsuzluğun, depresyonun karanlık göllerine dalarız. Ancak yitirilmiş mutluluklara duyulan özlemden, bir zamanlar yaşanmış olup da artık ulaşılmaz olmuş duygulanım yağmurundan, kırılmış umutlardan ve imgelerden yıpranmış bir bilinçten, yitirilene yeniden sahip olmaya yönelik imkânsız arzudan kaynaklanan mutsuzluklar da vardır. Yitirilmiş mutluluğun bilgisine sahip olmasaydık mutsuz olmazdık; zira, hayatında mutluluğu deneyimlemiş insan, daima mutlu olmak ister ve böyle olmadığında umudunu yitirir. Mutsuzluk, özellikle de yitirilmiş mutluluk koşullarında bile Leopardivari ölmeyen bir umut damlasının olması mümkün müdür? 

Mutlu olma ile mutsuz olma arasındaki sınır geçişlidir, duruma göre bu ikisi birbirleriyle yer değiştirebilirler; şunu söylemek isterim ki, küçük mutluluklara hapsolduğumuzda hayata yeniden bir anlam vermemiz kolay olmaz; oysa içimizde büyük mutluluklar yaşadığımızda ve de güçlükle ve acıyla da olsa, içimizde yitik mutlulukların deneyimleri bulunduğunda bu, kolaydır. Yitirilmiş mutluluklar asla anlamdan muaf değildir, mümkünse onarılırlar, mümkün değilse kabullenilirler.

**

4. Ölümdeki ve Ölmekteki Yalnızlık 

Batılı Anlayışta Ölüm ve Ölmek 

Hayat ve ölüm birbirleriyle çakışır; yaşamak ve ölmek ise, iç içe geçen deneyimlerdir. Ölmek, henüz yaşıyor olmaktır: Kaygı ve umutsuzluk, yitmişlik hissi ve yalnızlıkla aşınmış bir yaşamaksa da, gene de yaşamaktır. Yalnız ölünür: Georges Bemanos’un yüce ve kehanet kokan sözüdür bu. Ölüm, hakkında ancak hayatın yadsıması olduğu söylenebilecek bir bilinmezdir; ölmek ise, yaşamdan ölüme geçiştir. Ölünmekte olunan saat, yaşanan saat değildir. Yaşamakta, her saati bir başka saat, her ânı bir başka an izler; oysa ölmek söz konusuyken her saat son saat olabilir: Bir başka saat, bir başka an gelmeyebilir. Ölürken, geleceğin içine doğru olası her aşkınlık batarken, saatin kız kardeşleri kalmaz artık. 

Ölümü bastırmak Batı’ya has bir anlayış gibi durmaktadır; ölmenin bastırılması ise, gerçekleştirilmesi daha güç bir deneyimdir daima. Zamanımızda pek çokları sadece ya da özellikle ölmekle (ölme biçimleriyle) ilgileniyor ve ölmek için, kaygılardan arınmış, fark edilmeyen ve duyguları-alınmış bir yol arıyorsa, bu, ölümün, anlam ve giz ufukları bağlamında düşünülmek istenmediği anlamına (da) gelmektedir. 

Son yalnızlık deneyimi, kuşkusuz ki, ölmekteyken, ölüme doğru yüründüğünün ya da hiç olmazsa ölümün yaklaştığının keskin ve acıklı bilincine sahip olunduğunda gerçekleşir ve ölen kişinin yalnızlığı, sessizliğin ve ifade edilemezin uçurumlarına kapılır.

**

Augustinus’un, sevdiğimiz bir kişiyi yitirdiğimizde bizi yakalayan, altüst eden huzursuz edici yabancılık hissini anlatan daha başka sözleri de vardır. Bu yabancılık, bizi kendimize yabancı kılan bir yabancılıktır: Sanki yaşamamız sadece ve sadece ölmemiz demektir; sanki başkasının ölümü karşısında yaşamamız imkânsızdır. Bunlar ölümün gizine dair bir şeyler anlamamızı sağlayan sözlerdir. 

Başka ölümlülerin hâlâ nasıl yaşayabildiklerine hayret ediyordum. Çünkü hiç ölmeyecekmiş gibi sevdiğim kişi ölmüştü; onun ölümünden sonra hâlâ nasıl yaşadığıma şaşıyorum, çünkü ben bir başka oydum. Bir ozan arkadaşından söz ederken, onu “ruhunun yarısı” olarak çok güzel ifade etmiş. Onun ruhuyla kendi ruhumun iki vücutta tek bir ruh yaptıklarını hissetmiştim. Yaşam bana çok ağır bir yük gibi geliyordu, bu yüzden yaşamak istemiyordum. Çünkü yarım yaşamak istemiyordum. Buna karşın o kadar sevdiğim kişinin tamamen öleceği korkusuyla ölmekten de korkuyordum!

Yaşamak, yaşamaya devam etmek konusunda, her halükârda iç sıkıntısı ve kaygı mevcuttur, ruh paralanır, can çekişir. 

Yalnızca kendim tarafından desteklenen ve artık bana katlanamayan yaralı ve iç paralayıcı bir ruh taşıyordum ve onu nereye koyacağımı bilemiyordum.

**

Gözyaşları Augustinus’un gözyaşlarıyla ilgili söylediği bu muhteşem sözler, gözyaşlarının onun kalbinin altında bir minder gibi uzandığını söylemesi, ayrılık ve vedalaşma ânında içimize iniveren acı ve ağlayış hakkında, bir tebessümün hazin ve yalnız yankıları olan gözyaşları hakkında çok şey anlamamızı sağlar. Gözyaşı gibi psikolojik ve insani bir deneyimde ne de engin anlamlar yatmaktadır: Yüreği dağlanmış ve unutulmuş, bastırılmış ve sıradanlaştırılmış bu deneyim, hüznü ve yalnızlığı, umutlan ve yara almış arzuları anlamamız için gereklidir. Augustinus’un umutsuzluk ânında söylediği sözler, gözyaşlarının fenomenolojik ve antropolojik yönünü yeniden keşfetmemizi sağlamaktadır. Artık gözyaşımız kalmadığında, gözyaşları duygusal hayatımızın arka planı olmayı kestiğinde, sevdiğimiz kişinin içimizde açtığı yalnızlığı, kaybı ve yokluğu gözyaşlarına akıtamadığımızda, acı daha da keskinleşir ve geleceğe ilişkin umut ufuklarımız kararır. Ancak dipsiz uçurumlardan kayarak uzaklaşılabilen derin ve ulaşılmaz yarıklar boyunca cüretkârlıkla tırmanan bir konunun dönemeçleridir bunlar. Gözyaşları Augustinus’un yanaklarından süzüldüğü gibi, bizim de yanaklarımızdan süzüldüğünde, dünyanın imgeleri ve yaralanmış ama her halükârda diyaloğa ve beklentiye, umuda açık bir acı ve şefkate tanıklık eden insanların imgeleri belirir. Hiç olmazsa bir an için bile olsa sevdiğimiz kişinin görüntüsünü bize geri getiren, elle tutulmaz bir kurtuluşun tadı mahiyetindedir gözyaşları ve hiç hayal edilmemekle birlikte acımasız bir şekilde gerçekleşmiş ve hayata dahil olmuş saatlerin hayretli sessizliğinde, yalnızlığın ve ayrılığın, baş döndürücü uzaklığın ve sadece gizden medet ummanın trajik düğümlerini çözen de gözyaşlarıdır.

**

Kısa bir süre sonra Agâta oradan ayrılmamı istedi. Vedalaşırken bana sarıldı ve şöyle dedi: Bak Stromovka Parkı tam karşıda. Arada bir benim yerime orada gezer misin? Bu güzelim yeri her zaman çok sevmişimdir. Belki gölcüklerin karanlık sularına baktığında, talihli bir günde, yüzümü görürsün.

**

Evden uzaklaşmak, sonra da eski bir hayat sırrı misali yolculuk etmek artık mümkün değildir; çünkü Roland Barthes, şimdi artık ancak evde kalarak annesinin yaşam tarzını ve benimsediği değerleri izleyip yaşayabilecektir. Bunlar, günlüğün bizlere yaşatmakta olduğu, kanayan düşünceler, yaralardır. 

Neden yolculuk yapmaya katlanamıyorum artık. Neden hep kaybolmuş bir çocuk gibi “evime dönmek” istiyorum hep? – ama anneciğim orada yok artık. Anneciğimle “konuşma”ya devam etmek (paylaşılan konuşma var olmanın kendisidir) iç konuşmayla yapılamaz (ben hiç onunla böyle konuşmadım), yaşam biçimiyle yapılır: Gündelik hayatta onun değerlerine göre yaşamayı sürdürmeye çalışıyorum: Onun yaptığı yiyeceklere, onları kendim yaparak kavuşmak, onun ev düzenini, onun o eşsiz yaşam biçimi olan, gündelik yaşam biçimi olan etik ile estetiğin o birleşimini korumak. Oysa evdeki ampirik düzenin bu “kişiliği”ni korumak yolculukta olanaklı değil. O ancak benim evimde olanaklı. Yolculuk etmek, benim ondan ayrılmam demek -o şimdi yokken bu fazlasıyla böyle- çünkü o artık gündelik yaşamın en özeli olmasından başka bir şey değil. 

Her halükârda keder, günlükte boyuna gün ışığına çıkmaktadır: “Kederimin içinde yaşamaktan başka bir şey istemiyorum.” Ve keder, annesinin ölümü düşüncesine bağlanmaktadır: Bu, kendi ölümünün, Rolan Barthes’ın kendi ölümünün de imgesi ve çağrışımıdır. Günlüğün son sözleri, artık hayatta olmayan kişiyle ilgili anıların geçiciliği hissini uyandırmakta, bizi yalnızlığın kıpırtısız mevcudiyetiyle yüzleştirmektedir. 

Bana söylediği o sözleri anımsamanın gün gelip de artık beni ağlatmayacak olabilmesini ürkütücü bir şey diye görüyorum… 

Ve son olarak da: 

Bugün, saat 17’ye doğru, her şey aşağı yukarı halledildi; yalnızlık tam anlamıyla çöktü, bütün ağırlığıyla; benim kendi ölümümden başka bir son yoktu artık. 

**

Yalnız ölme fikri, yaşanabilecek en acılı, en yürek paralayıcı şeydir. 

Buradaki “yalnız” karşılıklı ilişki içinde bulunan bir anlam bütününe atıfta bulunmaktadır; ölüm deneyiminin kimseyle paylaşılamayacağının bilincine işaret edebilir; ölümle, ancak ölen kişinin bilgisi dahilinde olan biricik anı, duygu, deneyim, bilgi ve hayallerin ilintili olduğu küçük dünyanın daimi olarak yok olacağı duygusunu da ifade edebilir. 

Ama ölüm sırasında, hayatta bağlı olduğumuz herkes tarafından terk edildiğimiz hissini de kastedebilir. Ölen kişi, etrafındakiler için hiçbir önem taşımadığım hissedip sezdiği zaman, işte o zaman gerçekten yalnızdır, yalnızlık çöllerinden ibaret olan pek çok huzurevinde vuku bulan da budur.

Norbert Elias’ın söylediği gibi: 

Günümüzde, ölmek üzere olan kişilerle temas halindekiler, onları şefkat ve sıcaklıkla rahatlatma becerisine artık sahip değiller. Bağlılığın da, himayenin de eksilmediğini göstermek üzere, ölmekte olan kişinin elini sıkmakta ya da okşamakta zorlanırlar. Yoğun ve kendiliğinden doğan duyguları ifade etmek konusunda medeniyetin dayattığı abartılı tabu, bu insanların dillerini ve ellerini bağlamaktadır. 

Her halükârda, ölmekte olan insanlara sevgimizi ve elemli yakınlığımızı, duygusal bağlarımızın ve şayet kalbimizde mevcutsa, esperanceımızm devamlılığını göstermek kolay değildir; ancak Norbert Elias’ın da dediği gibi: 

Ama belki de, fiziksel ağrının dindirilmesinden ayrı olarak, kalanların ölenlere verebileceği en büyük teselli, tıpkı sevilen kişilerle yaşanan her vedada olduğu gibi, değişikliğe maruz kalmamış bir sevgi hareketi görmektir.

**

Ölürken ki yalnızlık; örneğin hasta olduğu için, intiharı seçen ya da seçmeye meyleden yalnızlık gibi değildir; intihar eden kişinin sevdiklerinin, ailesinin bu eylemde yatan gizli nedeni dur durak demeden arayıp da bulamadıkları umutsuz bir yalnızlıktır bu ikincisi.

**

Her nevi umudun reddinden dolayı mı, yoksa hayatı kesintiye uğratarak, ona yeniden anlam verecek bir şeylerin arayışıyla mı intihar edilir? Bir hastalığın -psişik ya da kronik bedensel bir hastalığın- baskılayıcı koşullarında mı intihar edilir? Yaşama külfetinin ve iflah olmaz acıların yutucu ateşinden umutsuzca kurulan kaçma planından dolayı mı intihar edilir? Bütün denemelere karşın ölmeyi başaramayan kişilerin yürek paralayıcı sözlerinin de tanıklık ettiği gibi, intihar eğilimi farklı farklı gerekçelere dayanır; zaman zaman, biten hayatta, ölümde saklı bilinmez ve kurtarıcı bir geleceğe yönelik karanlık ve sırlı bir umut taşınır. Başarısız bir intihar girişiminden sonra, umutsuzluktan lime lime olmuş bir kişinin dediği gibi:

Son şeyi denemek ve her şey bittiğinde hayatta hâlâ bir anlam bulmak mümkün mü diye görmek istiyordum.

Ölüm ve ölmek sırrı, intiharın acılı ve yıldızlı hiyerogliflerinde yeniden doğar; ancak yaşamı istemli olarak sonlandırmanın etrafındaki karaltı baki kalsa da, her psikiyatri ve felsefe anlayışına yönelik bu meydan okuyuş karşısında benim daha başka söyleyecek neyim olabilir? Öyle intiharlar vardır ki, gayet net bir kararlılıkla planlanır, ancak sonra başarısızlıkla sonuçlanıp bir teşebbüsten ibaret kalır ve ardından yeni bir teşebbüs gelmez. Gerçekleşmeyen intihar, arındırıcı bir işlev görür gibidir: İntihar, öncesinde görünüşte yitirilmiş olan, kurumuş umutları yeniden canlandırır ve bu, çevresel durumun değişmesi olayından bağımsız olarak gerçekleşir.

**

Hüzün, huzursuzluk, özlem, kaygı, utanç, zaman zaman da görünüşten ibaret neşe bazen üst üste biner, bazen de iç içe girer; istemli intiharın hâkim olduğunu görmeyi imkânsız kılan bir resim çizer ve bu durumda bulunan bir insanın hayatını kurtarabilecek olan görünmez ve dile gelmemiş izi sürmek de her zaman mümkün değildir.

**

Günden güne belki de kararıp da, sonra derinden aydınlanan o yüzde, o gözlerde ne görüyordum? Kaygıyı, umutsuzluğu, bunalımı, ruhun parçalanmasını, ölüm isteğini ve incecik bir yaşam umudunu, özgür bir seçimde bulunma özlemini ve bunu yapmanın imkânsızlığını, sessiz bir yardım çığlığını görüyordum;

**

Her yüz ve her bakış, kaygı ve yitmişlik hissi taşıyan yüzler, bizleri, çoğu zaman hızla kaçmak istediğimiz ve parçalamaya meylettiğimiz içsel aynalarımızın yansıttığı acılı imgelere yöneltir. Kum saatinin zamanı, saatin zamanı, (kuşkusuz ki) kaçınılmaz olarak ilerleyen hayatın hafifliğini ve ihtişamını elimizden alır; ancak hayatın anlam ufukları içsel zamana, yaşanmış zamana yansır ve bu zamanda yüzler ve bakışlar; kişiler ve özneler arası kökten yönleriyle, kendi aşkınlıklarıyla belirir. Yüzler ve bakışlar, gözler, sahip oldukları o ortak semantik zenginlikle sözcüklerin diline daima eşlik eder, hatta zaman zaman sözcüklerin yerini alır; bu iki dil, depresyonun ya da psikotik dissosiyasyonun yanan çalılıklarında bulunup da kendini kötü hisseden, intiharın büyülü davetinden kaçamayan kişilerin duygu ve düşünce, imgelem ve hayallerini daha iyi çözmemizi, ya da hiç olmazsa daha iyi çözmeyi denememizi sağlayan ya da İliç olmazsa sağlayabilecek sonsuz bir etkileşim potansiyeli barındırmaktadır. Bu etkileşim, aynı zamanda da, kendini kötü hissetmenin ve umutsuzluğun kaynağı olan yalnızlığın gizli kalbinde saklanan duygusal galaksiler bütününü çözmemizi de sağlamaktadır. 

(Yalnızlığın değişkenliği ve bunu daha iyi anlamamızı sağlayan yaşayan bedenin üzerine söylediğim sözlerin sonunda da, Rilke’nin muhteşem şiirsel imgelerinden vazgeçememekteyim: Filozof ve psikiyatrların, daima, özellikle de, kalplerimize ve çehrelerimize hüzün ve kaygı indiğinde, her birimizin iç yaşamında gizlenen dile getirilemez ve görülmez olanın büyük bir tercümanı olarak baktığı Rilke yine. 

Simam, simam benim: 

kiminsin sen? Neler için 

simasın sen? 

Nasıl olabilirsin 

başlamakla çözülmenin 

boyuna bir şeyde biriktiği 

böylesi bir İç için sen sima? 

Var mıdır ormanın bir siması? 

Bazalt dağı dikilmiyor mu orada simasız? 

Deniz yükselmiyor mu 

diplerinden 

simasız? 

Yansımaz mı sende gökyüzü, 

alnı yok, ağzı yok, çenesi yok.

Bunlar, bizi, sırlı ve içine nüfuz edilemez olan yüzün fenomenolojisine yaklaştıran çok güzel dizelerdir; yüzün gizli diline dair bir şeyler kavramamızı, başkasının yüzünde zaman zaman acının ve hüznün gölgesinde kalmış da olsa, kurtulma telaşını keşfetmemizi, her nevi psikolojik ve insani ilişkinin açık denizine dalmamızı sağlar.) 

Her halükârda, ister gerçekleşmiş, ister bir teşebbüs olarak kalmış olsun, intiharın gizini aydınlatabileceği yanılsamasına ne psikiyatrik ne de felsefi söylem kapılabilir. Psikiyatriye sadece ruhu yalnızlıkla dolduran acının ve sessizliğin, kaygının ve umutsuzluğun sözlerini dinlemek, böylelikle de hayatta var olan ilgi ve dayanışmanın, sevgi ve umudun değerine gerçek bir tanıklıkta bulunmak kalmaktadır. 

Son Sözler 

Ölüm ve ölmek konusu çok geniş kapsamlı bir konudur ama bu konunun, bazı fenomenolojik özelliklerini ve bunlarla-bağıntılı olan yalnızlık -içsel yalnızlık ve tecrit-yalnızlığı- deneyimiyle ilişkilendirilerek ortaya konabileceğini düşündüm. 

Söylediklerim genel hatlarıyla, sevilen bir kişinin ölümünü izleyen duygusal yankılara odaklanmıştır; bunu yapmak için, özellikle de, ölümü ve her birimizin ölüm karşısındaki yalnızlığını ve olası ölüm kaygısını belli belirsiz yansıtan bir ayna işlevi gören Augustinus’un anlamlı acılı deneyimlerinden yola çıktım. Sevilen bir kişinin ölümünden, gerek ölen kişi, gerekse ölmeye tanık olan kişi için iç sızlatan bir yalnızlığa derinden bağlı ölmek deneyimine geçtim. Karmelit rahibelerin diyalogları, özellikle de Compiege manastırının başrahibesinin can çekişmesi, ölüm deneyimiyle ve tümör hastalığının hızla ölüme teslim ettiği Georges Bernanos’un yaşadığı yalnızlıkla doludur. Son olarak intihar deneyimi üzerine -hayatın ve ölümün, yaşamanın ve ölmenin, özgürlüğün ve özgür olmamanın, yalnızlığın ve sessizliğin gizi ile yüzleşilen uç-deneyim üzerine- odaklanılmıştır. 

Ucu açık yalnızlık ve yalnızlıklar konusunda sunduğum son imgeler bunlardır.

Eugenio Borgna

Ruhun Yalnızlığı