Malatya’dan Deli Hatıraları

İBALI

Zamanında Malatya Sümerbank fabrikasında çalışan İBALI adında bir deli varmış. Bir gün O’nun bez çaldığını kapıya ihbar etmişler. Bizzat müdür aramada bulunmuş.

Bakmışlar ki İBALI karşıdan geliyor,hamile kadınlar gibi şişmiş. Gömleğinin altından beline o kadar bez dolamış ki yürürken tısır tısır ediyor. Tabi arama esnasında kemerini çözünce iş meydana çıkmış.

Müdür:

– Bu ne?

demiş..

İBALI kendinden emin:

– Ne olacak, köynegimin ucuuuu…

Müdür çekmeye başlamış. Çektikçe köyneğin ucu geliyor, İbalı da kendi etrafında dönüyor. Sonunda bunun köynek ucu olmadığını o da anlamış olacak ki bir yan dönüyor, bir yan da söyleniyormuş:

– Uuuuyyyyy…!? töbe töbeeeeeee…?Bu bezi de belime kim doladı ki? Sağ olasın Müdür Beg, eyiki buldun, yoksa heç yoktan adımız hırhıza çıkacaktı…

AZZET BACI

Malatya’ya trafik lambalarının yeni takıldığı yıllar. Henüz trafik ışıklarının görevi bilinmiyor diye trafik polisleri halka yardımcı olmakta. Bugün Malatya Belediyesi önündeki ışıkların oradan bir kadın gamsız gamsız karşıya geçmeye başlamıştır ki Polis memurunun sesi ile irkilir:

– Durr, ışığı görmüyor musun? Nereye gidiyorsun?

Bir an duraklayan Azzet Bacı Polisin bu çıkışına anlam veremediği gibi çok ta sinirlenmiştir. Cevabı gecikmez:

– Saga nee, gaynanam gile gidiyim…

ONYEDİLİ (ZÜLKÜF DAYI)

Malatya’nın bir diğer meşhur Delisi de yakın zamanlarda vefat eden 17’li. Elinde bastonunu sopa niyetine taşırdı, Malatya’da belli saat aralıklarında belli cadde ve sokaklardan geçerdi. Genellikle Yeni Camii ve Söğütlü Camii civarlarında takılırdı. Halk ve özellikle esnaf Zülküf Dayı’yı gördüğü yerde kızdırırdı..

Kızdırmak için söylenen kelimeler:

“Onnnyediliiii,” diye başlayan ve “Asker gaçağıııı, Gamyon tekeriii, Çamaşır lasdiğiii,pipirim tohumuuuu, Tecde canavarıııı…” diye devam eden acayip sözlerdi..

Aslında O’nun da istediği kızdırılmaktı.Özellikle kendisini kızdıran semtlerden etrafa baka baka geçerdi ki biri “onyediliiiii…” ile başlayan bir cümle ile laf atsın da O’da ana avrat kaptırsın,normal hayatta birine diyince kan çıkacak küfürleri milletin içinde,laf atana bir nefeste sıralayıversin. (Zülküf Dayı için iletişim sanattı; ola ki orada duyma özürlü bir vataş olabilirdi. Onlar da Onyedili’nin el-kol-baston-beden destekli hareketlerinden pis küfürler sıraladığını anlıyordu)..

Bir gün 17 ‘linin günlük güzergahı üzerindeki esnaflar sabahtan aralarında anlaşmışlar. ” Zülküf Dayı geçerken hiçkimse en ufak bi laf atmasın,ne yapacak hele? ” demişler. Zülküf dayı geçtiğinde plan uygulanmaya başlanmış,esnaf bıyık altından güler iken Zülküf Dayı bir sağa bakıyor, bir sola, olmadı durup arkasına önüne bakıyor,olduğu yerde 360 derece dönüp millete bakıyor, ses yok. Birkaç adım atıp yine duruyor,millete bakıyor,kimseden tık yok. Bakıyor olmayacak,yolun başına gidip elindeki bastonu havaya kaldırarak bas bas bağırıyor:

– Vayy Anasını avradını _____ .. Sanki hepsi anlaşmışlar..

Onyedili Zülküf Dayı ile ilgili çok hatıra vardır Malatyalıların zihin arşivinde, birini daha burada yazayım:

Zülküf Dayı namazlarını yeni cami kılardı zaman zaman. Namazı namaz gibi değildi aslına bakarsanız,namaz kılarken etrafına bakıyor,kendisine güleni,birşey diyeni cevapsız koymuyordu. Cevapları da namaz kılarken ya da selam verdikten sonra küfür metinleri ile olurdu..

Birgün Yeni Camide ikindi namazında uymuş hazır olan imama. İkindinin farzı bitmek üzere, son oturuştalar, imam selam vermek üzere..Bu arada Onyedili’nin sol yanında aynı safta gırgır bir Malatya’lı varmış. İmam sağa selam verdiğinde solundaki genç bunun kulağına:

– ONYEDİLİİİİİİ…

deyivermiş..İmam sol tarafa “Esselamualeykümverahmetullaaahhh” diye selam verirken Zülküf Dayı’da gencin kulağına doğru eğilerek:

– Ananı ______ .

demiş. O’nun namazı öyleydi işte..

HACELİ

Gelelim ‘Aşağışeher’ (Eski Malatya) ayakta bekleyen Haceli’ye…
Üstünde çizgili zıbını ve iri gövdesiyle hep ayakta bekler durumda görünen bu ünlümüz, şoförlerin korkulu rüyası idi. Özellikle köylere toplu taşıma yapan kamyon, otobüs, römorklu traktör şoförleri, Haceli’ye para vermeden geçmeleri mümkün değildi..Haceli konuşmaz, kimseye sataşmaz, kendi halinde, hasta, zavallının biri. Yere yatınca kendiliğinden kalkamadığı söylendiğine göre, belki de aşırı kireçlenmeden ısdırap çeken biriydi. Dedik ya, şoförlerin amacı bu ıssız yolda gece gündüz bekleyen Haceli’ye yardım etmek değil de, kendi yollarını kazasız belasız devam edip, sağ-sağlim varmak için köylerine , biraz para verip kendilerini garantiye almaktı. Oraya gelince, Kemal-i ciddiyetle duran şöfor, Haceli’nin eline biraz para tutuşturmuşsa, oh artık, rahat rahat yola koyulurdu. Bu nedenledir ki, yaşam çizgisi bitmiş olsa da Haceli’nin, hiçbir ekmek ve çaba sarfetmeksizin havadan para kazananlara, geçinip gidenlere “Sen de Haceli şansı var oğlum” demek ya da O kişi için sadece ‘Haceli’ demek, Malatya’ya özgü bir deyim olmuştu.
Bilmem hala yürürlükte mi…

Deliler her yere girip çıkabilir, her yerde bulunabilir ama hiçbir yere ait değildirler.

Topluluk dışına atılmış zararlı bir unsur değil, topluluk içinde ve topluluğa aittir. Batı toplumlarında ise deliler “içine şeytan girmiş” , “yok edilmesi gereken”, tümüyle olumsuz görülen, toplum dışına itilmiş bir konumdadır. Türk toplumundaki durumu en iyi yansıtan örnek, her köyün her mahallenin her şehrin bir delisi olmasıdır. “Köyün delisi” O’nun toplulukla iç içe olduğunun bir kanıtıdır. Halk bilincinde delilerin de bir tür hiyerarşi içinde algılandığı bilinmektedir. Bu hiyerarşinin kriterleri deliliğin nedeni, türü, tarzı, yaşı ve cinsiyeti gibi değişkenlerdir. Prestiji en yüksek deliler “çok okumaktan bu hale geldiği” düşünülen ve “sevdadan” aklını
yitirenlerdir.

İZZO

Adının İzzettin olduğunu pek bilen olmazdı. Kuru gürültülü bir deliydi.

Sürekli giydiği kutnu kumaştan üç etekli elbisesi ve arkasında tuttuğu bastonuyla, başından hiç çıkarmadığı karakalpak başlığı ve ara sakalıyla kendi kendine söylenerek gezerdi kambur kambur. Sağ omuzuna asıp, sol tarafına yönelttiği ve yanından hiç eksik etmediği uzun kayışlı, sarı renkli deri çantasını, kamburluğunun etkisiyle öne sarkmaması için sol kalçası üzerinde tutar ve içinde neler taşıdğı bilinmezdi. Kendisini kızdırdıklarında dozunu artırırdı ne dediği homurdanmasından anlaşılmazdı.

Arada bir, bastonunu sallaması, çocukların kendisine fazla yaklaşmalarını önlemeye yönelik bir savunma idi. Bu bir saldıranlık sayılmazsa, zararsız bir deliydi.

DELİ AHMET

Çorabının içine sokuşturduğu pantolonu, ince boğazında, fiyongu yana kaymış mendili ve elinde sopasıyla, kendisine sataşıldığında sesi gürleşirdi, sıska yapısına inat…

Yüzünde gülümsemesi eksik olmayan bu sevimli delimiz, sarsak ve paytak adımlarla yürürken (gerçek nedeni kendisini izleyenlerin olup olmadığı korkusundan kaynaklansa bile) dönüp dönüp arkasına baktığını görenler, hınzır gülüşünden yine bir muziplik yapmış, kusur işlemiş de kaçıyor zannederlerdi. Bir yerde durmayan haliyle, kimseye zararı görülmemiş bir kişiydi.

GIZ MAHMUT

Siperi bir kulağına dönük şapkası ve elindeki uzunca sopasıyla sırf şamata bir deliydi. Kendisine sataşıldığında şebekleri anımsatan hareketlerle hamle yapardı sağa sola… Yine de zarar vermezdi etrafına. Kendi halindeyken burnundan çıkardığı hafif seslerle “Ben gızım, gızım” diye söylenip gezerdi çoğunlukla. Sevimli de sayılırdı hani.

Geleneksel olarak deliler toplum tarafından korunmuş, barınma, beslenme, hayatını sürdürme bakımından doğal olarak desteklenip benimsenmişlerdir. Ayrıca toplumun renkli bir üyesi olarak kabul edilmişlerdir. Bu anlamda özel bir statüye sahiptirler.

FARO

Gerçek adının Faruk olmasından mı, yoksa farfara bir deli olmasından mıdır bilinmez. Çok yönlü bir kişi sayılırdı. Toplumun kişiyi deli ettiğini düşünürsek, Faro’da önceleri odun kırma ile (evlere, fırınlara ücretle odun kırma suretiyle) geçimini sağlardı. Düğünlerde çaldığı bir metre kadar uzunluğundaki demir kavalıyla hem neşelenir hem de para kazanırdı. Ağzının bir kenarından kavalına giren sesi şekillenerek çıkardı. Parmaklarının arasından yanık yanık. Oyun havaları repertuvarına bir de ‘Faro Makamı’ girmişti Malatyalılar’ın…

Kendisini oyun ve içkiye kaptırınca daha bir falsolaşan taşkın hareketleri, O’na delilik sıfatının yapıştırılmasına neden olmuş olabilir.
İşaret parmağı ile serçe parmağı arasına sıkıştırdığı çay bardağındaki rakısından içe içe oyun oynaması, kendisine özgü gösterilerinden biriydi. Bir zamanlar demirbaşı balta iken, sonraları hep kavalıyla geçtiği yollarda arkasından bağırırlardı, ıslıklarla takviyeli: “Hambal başıkepenek, Farooo, Farooo, Farooo…”

Ne yapsın, aldırmaz görünmek ister bunlara, dolayısıyla da yürüyüşü bir başkalaşır, sözde kendisine güvenli yürür, sataşmaları önemsemez ve korkmaz görünmek çabasıyla. Toplum ise eğlence arar kendisine ya, bu fiyakalı yürüyüşü tekrar tekrar görmek için gördüklerinde sataşırlar Faro’ya; “Islık çalarak”, “Hambal başı kepenek”

Bİr sabır, iki sabır, artık Faro kendisine yapılanlara sövmeyle karşılık vermeye hak kazanmıştır:

– Ulan hepinizin…….. dümdüz gider.

Toplumun arsız kesimi bu kalaylamaya ses çıkarmaz çünkü onlar bunu bekliyorlardı zaten zevk düzeylerine koşut. Arsızlarla dolaşmayı göze alamayan kesim ise suskun… Üretim yapmadan, bir yerden aldığını tüketiciye satmakla kolay kazanan bir kısım dükkancı takımı, canı sıkılınca gün boyu tembel tembel, ya dedikodu yapacaklar ya da gelip gidine sataşacaklar. Ve Faro’lar doğacak böyle böyle. Geçtiği o yerde en fazla ıslığa ve sataşmaya maruz kalan Faro, bir gün yine oradan geçişte kanıksadığı ve kesin gözüyle baktığı sataşmayla karşılaşmayınca durur bekler biraz, herkesin kendisini fark etmesini sağladıktan sonra, bu kez kendisi başlar:

– Hani ışlıh ulan, niye ışlıh çalmıyışınıj? Hepinizin…

Bu sefer ki ıslıklar, alkış yerinedir Faro’ya.
Ve Faro içindekileri dökmüş olmanın verdiği rahatlamanın sevinciyle geçip gider dükkanların arasından, ıslıklı uğurlamayla, o şanlı ve mağrur dik yürüyüşüyle.
‘Kimi deli, kimi veli’yi çağrışrıran bir örnek daha verelim Faro’dan:
Delilerin sırtından tek yanlı eğlenen toplum, onların tepkisine binde bir olsun katlanmak istemez; sataşmalardan sabrı tükenen Faro, elindeki madeni kaval ile ya da attığı bir taşla yaraladığı bir kişinin şikayetiyle karakola götürülür. Nasihatla karışık olarak sorgulamaya başlar karakol komiseri;

– Etrafa niye zarar veriyorsun? der.

Bu soruya ıslıkla karşılık verir Faro:

– Füüüyyyt

– Oğlum, sana soruyorum, cevap versene.

Her sorudan sonra ıslık çalan Faro’ya sinirlenen komiser, sert çıkar.

– Ulan, sen benimle dalga mı geçiyorsun?

Nihayet konuşmaya başlar Faro:

– Komiser beg, niye gızıyısın? Ben biy (bir) gişiyim, ışlığıma hemen siniyleniyisin; ya sana bütün Malatya heygün (hergün) ışlık çalsa ne yapansın?..

Peşin hükümle yargıya varmak niyetinde olan komiser, olaya iki yan da bakmak gerektiğini bir delinin akıl vermesinden anlayınca, bir çay ısmarlayıp içirdikten sonra, serbest bırakır Faro’yu.

Düzeysizliğin bir göstergesi de, içki sırasında ortaya çıkar ya toplumda, bir düğünde yine verirler rakıyı, iki parmağı arasındaki çay, içer ha içer Faro. Yüklenen yüklenene, geleni geri çevirecek takatta değildir. Devirir rakıyı, çay içer gibi. “Çatlamış içkiden” söylentisi yayılır kente.

Mezarında toprak çatlaması olmuş. Meğer ölmeden koymuşlar, öldü zannederek mezara da, ayılıp bu sefer havasızlıktan ölmüşmüş. Kendisini içkiyle çatlatmışlarsa, toprağı çatlatmaya hakkı olmasın mı Faro’nun? Anlayana yeten bu protesto.

Kaynak: Bilal Coşkun / Malatyaca Anı Kırıntılama

DELİ TAHİR

Tüccar Pazarı ve Cumhuriyet Çarşısının önemli bir ismi de Deli Tahir’dir.

Deli Tahir; uzun boylu, yeşil gözlü, takım elbiseli şık giyimli, bazen kravat, bazen de papyon takar, Avrupalı ve Amerikalı aktörlere benzerdi. Onun deli olduğunu dışarıdan tanıyanların anlamaları mümkün değildi. Sorulan sorulara tek kelime veya tek cümle ile cevap verirdi. Biraz zorlarlarsa sapıtır. Ağzına geleni söylerdi. Çok zorlama sonucu deliliği ortaya çıkardı.

Tüccar pazarı esnafı ve kuyumcular Tahir’in ihtiyaçlarını karşılarlardı. Yemesi, içmesi, kıyafeti esnaflara aitti. Onu mağdur etmezlerdi.

Tahir; çok vakurlu, kimseden bir şey istemeyen bir karakterdi. Bazen Malatya’da bazen İstanbul’da kalırdı. İstanbul’da; Kapalıçarşı Esnaflarından bazıları ona sahip çıkar onun ihtiyaçlarını karşılarlardı.

İstanbul’da ihtiyaçlarını karşılayan bir kuyumcu; bir gün Tahir’e bir miktar altını kutuya koyar paketler emanet eder. Tahir’in altınları, Van ilinde bir kuyumcuya götürmesini ister. Haydarpaşa İstasyonundan trene binecek verilen altını Van’daki kuyumcuya götürecektir. Tahir’in yanına bir miktarda yolda ihtiyaçlarını gidermesi için para verilir. Tahir Haydarpaşa’dan bindiği trende fazla kimseyle muhatap olmaz. Tuvalete bile gitse altınlar yanındadır. Uzun bir yolculuktan sonra Van’a kavuşur. Van’daki kuyumcu Tahir’i karşılar. İstanbul’dan gelen altınları alır. Tahir’in gözü önünde kutuyu açar. Kutudan taşlar çıkar. Tahir üzülür. Ağlamaya başlar. Ben tuvalete giderken bile yanımdan ayırmadım. Nasıl olur da kutudan taş çıkar. Üç gündür, uyku bile uyumadım.

Tahir büyük bir sorumluluk almıştır.3 kilogram civarındaki altını İstanbul’dan Van’a götürmüştür. Kuyumcu; İstanbul’la telefon görüşmesi yapar. İstanbul’dan gelen cevap Tahir ne yaptın beni batırdın. Beni bitirdin. Şeklindedir. Van’daki kuyumcu Tahir canın sağ olsun diyerek onu teselli eder. Yanına bir miktar para vererek İstanbul’a gönderir.

Aslında olay göründüğü gibi değildir. Tahir’e şaka yapılmıştır. Hem de çok ağır bir şaka Tahir’i günlerce üzmüştür. Tahir’e verilen altın kutusu ile benzeri olan taş dolu kutu değiştirilmiştir.

Tahir olayı öğrenir. Şakayı yapan kuyumcu, Tahir sakinleşinceye kadar dükkânına gitmez.

Yıl 1994 bir vesile ile İstanbul’a gitmiştim. Cankurtaran Öğretmen evi’nde yer bulamadım. Ya Beyoğlu Öğretmen evi’ne gidip kalacağım ya da Etiler Uygulama Oteli’nde kalacağım. Vakit saat 20.30 gibi olduğundan erindim. Sirkeci’de bir otele gidip kalmaya karar verdim. Normal standartlarda bir otele gittim. Otel girişimi yaptılar, odamı gösterdiler. Aşağıda; çay ve kahvenizi içip televizyon seyredebilirsiniz. Diyerek, otel görevlisi, görevine gitti.

Eşyamı odama yerleştirdikten sonra televizyon seyretmek, gazete okumak amacıyla otelin lobisine indim. Gazete okuyorum. Televizyon seyrediyorum. Çayımı içiyorum. Zamanımı değerlendiriyorum. Biraz sonra otelin lobisine, Deli Tahir geldi. Otelin resepsiyonuna bakan beyefendi bir hürmet gösteriyor ancak o kadar olur. Otelin diğer personelleri el pençe divan duruyor. Efendim kahveniz nasıl olsun diyorlar. Ben kenarda kaldım. Hâlbuki benim de üstüm başım düzgün.

Tahir; her zamanki gibi şık giyimli, otel personeli Tahir’i çözmeye çalışıyor. Çözemiyor. Otel personeli; Tahir’i zengin bir iş adamı veya yüksek bürokrat biri sanıyor.

Bütün iltifatları onun için yapıyor. Tahir ise her zamanki gibi, tek kelime, tek cümle konuşuyor. Bu nedenle cesaret edip Tahir’e bir şey bile soramıyorlar.

Tahir’le biraz konuşsam, Malatya’dan söz etsem Tahir’in deliliği ortaya çıkacak, hiç sesimi çıkarmadım. Hiç tanışıklık vermedim.

Sonra öğrendim ki; Tahir’e o taktiği Kapalıçarşı’da kendine destek olan dostları vermiş.

Malatya’nın delileri bile karizmatik.